Giới thiệu chung
Việt Nam là quốc gia đa dân tộc với 54 dân tộc cùng sinh sống. Người Kinh chiếm 85,4% dân số Việt Nam, với 78,32 triệu người. 53 dân tộc thiểu số [DTTS] còn lại chỉ chiếm 14,6% dân số cả nước [Xem bảng 1].1
Mặc dù Việt Nam ủng hộ Tuyên bố về quyền của người bản địa [UNDRIP], Chính phủ không đồng nhất khái niệm người dân tộc thiểu số với người bản địa. Thay vào đó, Chính phủ dùng thuật ngữ “dân tộc thiểu số” để chỉ chung cho những người không thuộc dân tộc Kinh, thể hiện chủ trương “thống nhất trong đa dạng” của Chính phủ.2
Giữa các DTTS cũng có rất nhiều khác biệt. Trong số đó, người Hoa [dân tộc Hán] có nhiều đặc điểm văn hóa tương đồng với văn hóa Việt Nam, và họ cũng đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế Việt Nam.3 Vì vậy, người Hoa thường không được ghi nhận là một “dân tộc thiểu số” ở Việt Nam.4 Các dân tộc khác, ví dụ như dân tộc H’Mông và dân tộc Nùng chủ yếu sống dựa vào trồng trọt và duy trì đời sống văn hóa gắn liền với những khu rừng.5 Các DTTS cũng được phân chia theo hệ ngôn ngữ. Ngôn ngữ của các dân tộc Việt Nam được chia làm 8 nhóm: Việt – Mường, Tày – Thái, Môn – Khmer, Mông – Dao, Ka đai, Nam đào, Hán và Tạng.6 96% các dân tộc thiểu số nói tiếng mẹ đẻ của họ.7
Bảng 1: Dân số trung bình cả nước và dân số dân tộc thiểu số
TT | Chỉ tiêu | Dân số [người] | Tỷ lệ [%] |
I | Ước tính dân số trung bình [1/4/2015] | 91.713.345 | 100,0 |
Trong đó | |||
Nam | 45.234.104 | 49,3 | |
Nữ | 46.479.241 | 50,7 | |
Thành thị | 31.131.496 | 33,9 | |
Nông thôn | 60.581.849 | 66,1 | |
II | Ước tính Dân số dân tộc thiểu số cả nước [01/7/2015] | 13.386.330 | 100,0 |
Trong đó | |||
Nam | 6.721.461 | 50,2 | |
Nữ | 6.664.869 | 49,8 | |
Thành thị | 1.438.315 | 10,7 | |
Nông thôn | 11.948.015 | 89,3 |
Nguồn: Trung tâm Quyền của người dân tộc thiểu số và miền núi [HRC]
Địa bàn sinh sống
Đồng bào các DTTS thường tập trung vào các vùng núi và vùng sâu vùng xa8, tuy nhiên họ cũng phân bố rải rác trên toàn lãnh thổ Việt Nam do chiến tranh và nhập cư. Các DTTS sinh sống ở khu vực thành thị thường sung túc hơn các DTTS sống ở khu vực nông thôn. 9 Nhiều làng, xã có tới 3-4 DTTS khác nhau cùng sinh sống.10 Vị trí địa lý đóng một vai trò quan trọng trong các tập tục văn hóa của các DTTS, song cũng đồng thời tạo ra những rào cản trong việc tiếp cận cơ sở hạ tầng và các dịch vụ công như y tế và giáo dục.11
Biểu đồ 1: Dân tộc thiểu số Việt Nam
Nguồn: Dữ liệu khảo sát 53 DTTS năm 2015, Ủy ban Dân tộc
Khả năng tiếp cận cơ sở vật chất cơ bản tại những địa bàn người DTTS sinh sống chủ yếu vẫn còn hạn chế. 72% DTTS không có nhà vệ sinh đạt chuẩn, và hơn ¼ số hộ DTTS không được tiếp cận với nguồn nước hợp vệ sinh.12 Tỉ lệ hộ có điện sinh hoạt tương đối cao ở Việt Nam, tuy nhiên phần lớn các hộ sinh sống tại khu vực nông thôn và vùng núi chưa được sử dụng điện lưới, gây nên tình trạng mất cân đối trong đời sống đồng bào DTTS.
Tuy còn thiếu thốn về điều kiện giáo dục so với đồng bào Kinh,13 các DTTS đều có đại diện với vai trò cán bộ và công chức trong các cấp chính quyền, đặc biệt là cấp tỉnh và thành phố.14 Tuy nhiên, trình độ văn hóa, đặc biệt là tỷ lệ biết chữ có khác biệt lớn giữa các nhóm DTTS. Tỷ lệ trung bình cho 53 DTTS là 79,8%, tuy nhiên con số này biến thiên từ mức thấp nhất là 34,6% với dân tộc La Hủ, tới cao nhất là các dân tộc Thổ, Mường, Tày và Sán Dìu đạt 95%. Tỷ lệ người lao động là DTTS đã qua đào tạo bằng 1/3 của cả nước.15
Một trong những rào cản của giáo dục ở vùng cao chính là khoảng cách địa lý. Nhiều học sinh người DTTS phải đi một quãng đường xa để tới trường phổ thông, thường rơi vào khoảng từ 9 km thậm chí lên tới 70 km16 Thêm vào đó, người được đi học chủ yếu vẫn là nam giới, do tư tưởng lỗi thời “trọng nam khinh nữ” vẫn còn tồn tại ở đồng bào DTTS.
Biểu đồ 2: Tỷ lệ người dân tộc thiểu số biết đọc và viết phổ thông năm 2015
Nguồn: Trung tâm Quyền của người dân tộc thiểu số và miền núi [HRC] 2015
Văn hóa, Sinh kế, và Đất đai
Tuy các DTTS có sự khác biệt với nhau về phong tục tập quán, rừng vẫn đóng vai trò quan trọng với phần lớn các DTTS. Người Mông, Thái, Dao đỏ, Vân Kiều, Ja Rai, Ê Đê, và Ba Na sinh sống trên nhiều tỉnh thành trên cả nước vẫn nương tựa vào rừng cộng đồng. Họ có những khu rừng thiêng phục vụ mục đích về tâm linh tín ngưỡng cũng như người Kinh có đền thờ và nhà thờ dòng họ. Luật tục cũng quy định những khu rừng đầu nguồn, rừng nguồn nước nơi người dân thờ Thần Nước. Ngoài ra còn có các khu rừng khai thác sản phẩm chung của cả làng bản, ví dụ như dược liệu, củi, và vật liệu để làm đồ thủ công.17 Hình thức quản lý rừng truyền thống theo cộng đồng đóng vai trò quan trọng trong phong tục tập quán cũng như sinh kế của các DTTS tại Việt Nam. Dưới đây là phim tài liệu về Người H’Mông và lễ cúng các vị thần rừng tại Xã Sín Chéng, Huyện Simacai, Tỉnh Lào Cai do Trung tâm Tư vấn Quản lý Bền vững Tài nguyên và Phát triển Văn hóa Cộng đồng Đông Nam Á [CIRUM] biên tập.
[Xem thêm các phim tài liệu về thực hành tôn giáo và phong tục tập quán của người dân tộc thiểu số tại đây]
Ngoài sản xuất lâm nghiệp, sản xuất nông nghiệp là sinh kế với nhiều DTTS.18 Cả hai hình thức canh tác lâm nghiệp và nông nghiệp đều cần có đất. Tuy nhiên các DTTS vẫn còn gặp nhiều khó khăn về quyền đất đai để duy trì hoạt động sản xuất và sinh hoạt văn hóa. Trong nỗ lực bảo vệ sinh kế và khuyến khích bảo vệ môi trường, một số cộng đồng đã được chính phủ giao đất để họ tiếp tục quản lý rừng truyền thống theo cộng đồng.19 Tuy nhiên việc làm này chưa được phổ biến rộng rãi. Năm 2015, chỉ có 26% tổng diện tích đất rừng được giao cho các hộ, và chỉ có 2% được giao cho cộng đồng quản lý.20 Thêm vào đó, mặc dù Luật Đất đai thừa nhận quyền sở hữu đất đai theo luật tục, đất đai phần lớn vẫn thuộc sự quản lý của Chính phủ, và Luật Dân sự không thừa nhận cộng đồng như một pháp nhân.21
Tác động của luật
Có nhiều khác biệt về chính sách, luật pháp và các quy định liên quan đến quyền sở hữu đất đai và rừng giữa các tỉnh thành trên cả nước.22 Điều này ảnh hưởng đến phụ nữ DTTS. Theo truyền thống, họ được coi là những người lưu giữ tri thức về người bản xứ cũng như những người bảo vệ rừng, tuy nhiên vai trò này không được ghi nhận trong luật.23 Hệ thống đăng ký thông tin đất đai chỉ mới bắt đầu [năm 2014] quy định cần cả tên của vợ và chồng trên giấy chứng nhận quyền sử dụng đất.24 Kể cả khi có tên trên các văn bản này, nhiều phụ nữ thừa nhận họ thiếu tự tin khi đưa ra những quyết định liên quan đến sử dụng đất.25
Hiến pháp nước CHXH Chủ nghĩa Việt Nam đảm bảo quyền bình đẳng cho tất cả công dân Việt Nam, trong đó có quyền của các dân tộc thiểu số.26 Việt Nam không có một bộ luật riêng về DTTS nhưng có riêng một cơ quan ngang bộ phụ trách các vấn đề về DTTS đó là Uỷ ban Dân tộc.27 Trong giai đoạn 2011 – 2015, Nhà nước đã ban hành 180 văn bản quy phạm pháp luật nhằm bảo đảm các quyền và lợi ích hợp pháp của các DTTS28 Có nhiều chính sách đã phát huy hiệu quả tốt như Nghị quyết số 30a/2008/NQ-CP về giảm nghèo bền vững và Chính sách hỗ trợ nhà ở cho hộ nghèo.29 Mặc dù được ghi nhận trong các văn bản pháp luật và chính sách, các DTTS vẫn là những đối tượng dễ bị tổn thương, nhất là khi họ bị mất đi những cánh rừng, nơi khởi nguồn tín ngưỡng và phong tục tập quán của họ.30 Các chính sách liên quan đến người DTTS chưa thực sự giải quyết được các vấn đề đặt ra, do có sự chồng chéo về nội dung. Thêm vào đó, triển khai luật còn chưa hiệu quả.31 Nguồn lực để triển khai chính sách còn hạn chế, dẫn đến việc điều phối và triển khai thiếu hiệu quả. Phát triển đất đai và nhập cư càng tăng thêm sức ép lên quyền của các DTTS32 Các chính sách dân tộc cần tập trung giải quyết nhu cầu cho từng đối tượng cụ thể, thay vì thiết kế theo phương thức “một can thiệp phù hợp cho tất cả”.33 Không có nhiều chính sách được xây dựng theo cách tiếp cận từ dưới lên.34 Tuy vậy, năm 2015 Chính phủ Việt Nam đã tiến hành khảo sát các DTTS lần đầu tiên, minh chứng cho việc xây dựng chính sách dành riêng cho các DTTS.35 Trên thực tế, dữ liệu từ khảo sát này được sử dụng cho Hoạch định chính sách phát triển cho các vùng DTTS giai đoạn 2016-2020.36 Nỗ lực này đáng được ghi nhận, mặc dù trên thực tế vẫn còn những hạn chế liên quan đến quy trình thu thập dữ liệu.37
Mặc dù đã có nhiều nỗ lực nhằm cải thiện bất bình đẳng giới ở Việt Nam, vấn đề này vẫn còn tồn tại và ảnh hưởng đặc biệt tới cộng đồng DTTS. 38 Cần có nhiều chương trình cụ thể hơn hướng tới đối tượng phụ nữ DTTS39 Ví dụ, liên quan tới đất đai, cần có những biện pháp để giúp cải thiện sự chủ động và tự tin cho phụ nữ DTTS. Một ví dụ khác, để tăng cường tiếp cận các dịch vụ y tế và chăm sóc sức khỏe sinh sản,40, giáo dục và các dịch vụ khác cần được cung cấp dưới hình thức dễ tiếp cận, nhất là về ngôn ngữ vì phần lớn người DTTS không nói tiếng Việt, và phụ nữ DTTS có tỷ lệ biết chữ thấp hơn so với nam giới.41
Thế kỷ 20 đã chứng kiến sự biến đổi của Hoa Kỳ từ một dân số chủ yếu là người da trắng bắt nguồn từ văn hóa phương Tây thành một xã hội với một loạt các dân tộc thiểu số và chủng tộc phong phú.Khi thế kỷ bắt đầu, dân số Hoa Kỳ là 87 % người da trắng.Dân tộc thiểu số không phải là người nổi tiếng chủ yếu là người Mỹ da đen sống ở miền Nam nông thôn.Vào cuối thế kỷ, người da trắng không gốc Tây Ban Nha chiếm ít hơn 75 phần trăm dân số Hoa Kỳ.Dân số thiểu số bao gồm gần như nhiều người gốc Tây Ban Nha như người da đen, số lượng người châu Á tăng vọt và dân số Mỹ nhỏ nhưng ngày càng tăng.Đến giữa thế kỷ 21, những người da trắng không phải gốc Tây Ban Nha sẽ chiếm đa số người Mỹ mỏng manh và mờ nhạt.Người gốc Tây Ban Nha sẽ gần một phần tư dân số Hoa Kỳ.Người da đen, người châu Á và người Ấn Độ Mỹ cùng nhau sẽ chiếm gần một phần tư dân số.Dân tộc thiểu số có thể có một ý nghĩa rất khác trong thế kỷ 21.
Phong cảnh dân tộc của Mỹ cũng bao gồm dân số Ả Rập đang phát triển nhanh chóng, dân số Do Thái lớn và các nhóm dân tộc khác.Nhưng vào những năm 1990, thuật ngữ thiểu số của người Hồi giáo thường đề cập đến bốn nhóm chủng tộc và sắc tộc lớn: người Mỹ gốc Phi, người Mỹ gốc Ấn và người bản địa Alaska, người châu Á và người dân đảo Thái Bình Dương, và người gốc Tây Ban Nha.
Sự chuyển đổi này của hồ sơ chủng tộc và sắc tộc của Mỹ có thể thấy rõ nhất ở một số quốc gia và cộng đồng.Bốn nhóm thiểu số chiếm ít nhất một nửa số cư dân ở Honolulu, Los Angeles, Miami, San Antonio và một số khu vực đô thị khác.Trong vòng 25 năm, California, Hawaii, New Mexico và Texas sẽ là quốc gia đa số thiểu số của người Hồi giáo, trong đó dân tộc thiểu số sẽ cao hơn một nửa dân số.Nhưng nhiều nơi trên đất nước có rất ít sự đa dạng về chủng tộc hoặc sắc tộc.Dân tộc thiểu số chiếm ít hơn 5 phần trăm dân số của Maine, New Hampshire, Vermont và West Virginia, chẳng hạn.
Hồ sơ nhân khẩu học thay đổi quốc gia có ý nghĩa kinh tế và xã hội quan trọng.Nhập cư đang biến đổi dân số Hoa Kỳ và Tây Ban Nha Hoa Kỳ.Người gốc Tây Ban Nha từ Guatemala, El Salvador, Ecuador và các nước Trung và Nam Mỹ khác đã tạo ra các cộng đồng cùng với các cộng đồng Mexico, Puerto Rico và Cuba được thiết lập tốt.Dân số châu Á của Hoa Kỳ chủ yếu là người Nhật Bản, Philippines và người Trung Quốc chỉ hai thập kỷ trước.Vào cuối thế kỷ, người Mỹ gốc Á có nguồn gốc ở Ấn Độ, Việt Nam hoặc Hàn Quốc đông hơn người Mỹ gốc Nhật.
Dân tộc thiểu số cũng đã trở nên đa dạng hơn về mặt xã hội.Số lượng dân tộc thiểu số trong khung thu nhập cao nhất đã tăng hơn gấp đôi kể từ năm 1980, nhưng dân tộc thiểu số vẫn chiếm một phần không cân xứng của người nghèo.Nhiều chính trị gia thiểu số đang được bầu vào văn phòng công cộng, nhưng các nhóm thiểu số có nhiều khả năng hơn người da trắng không phải gốc Tây Ban Nha để phục vụ thời gian trong tù.Nhiều dân tộc thiểu số đang kiếm được bằng tốt nghiệp và chuyên nghiệp, nhưng một tỷ lệ lớn không bao giờ hoàn thành trường trung học.
Sự phát triển của dân số người Mỹ gốc Phi, Tây Ban Nha, châu Á và Mỹ Ấn Độ đang thay đổi sâu sắc sự trang điểm chủng tộc và sắc tộc của các trường học, nơi làm việc và khu phố của đất nước, và nó đang tạo ra một di sản đa văn hóa và đa văn hóa mới ở Hoa Kỳ.Nhiều doanh nghiệp nhắm mục tiêu sản phẩm của họ đến các nhóm thiểu số cụ thể vì họ nhận ra rằng thiểu số là một thị trường mở rộng.Các khía cạnh của văn hóa da đen, Tây Ban Nha, châu Á và Mỹ Ấn Độ, bao gồm nghệ thuật, thực phẩm, âm nhạc và phong cách ăn mặc đang được áp dụng trong xã hội Mỹ.
Người Mỹ bị chia rẽ trong niềm tin của họ về những tác động lâu dài của sự đa dạng ngày càng tăng.Một số người coi sự phát triển nhanh chóng của các nhóm thiểu số là chìa khóa cho sự hồi sinh của nước Mỹ và sự tiếp nối logic của truyền thống tan chảy.Những người khác coi sự gia tăng nhanh chóng về chủng tộc và dân tộc thiểu số là một sự khởi đầu không mong muốn từ di sản châu Âu của Mỹ.Các cuộc thảo luận về chủ đề này đôi khi trở nên nóng bỏng vì sự gia tăng dân số thiểu số có liên quan chặt chẽ với các vấn đề chính sách quan trọng liên quan đến nhập cư, hành động khẳng định, phúc lợi và cải cách giáo dục.
Rất ít người Mỹ nắm bắt được mức độ lớn của các nhóm thiểu số khác nhau.Một cuộc khảo sát năm 1997 của Tổ chức Gallup cho thấy chỉ 8 phần trăm người Mỹ biết rằng người Mỹ gốc Phi chiếm từ 10 % đến 15 % dân số Hoa Kỳ;Hơn một nửa [54 phần trăm] nghĩ rằng người da đen chiếm ít nhất 30 phần trăm tổng dân số.Trong một cuộc thăm dò năm 1990, những người được hỏi ước tính rằng người gốc Tây Ban Nha chiếm khoảng 20 % dân số Hoa Kỳ, nhưng người gốc Tây Ban Nha chỉ chiếm 9 % dân số vào năm 1990.
Các cuộc thăm dò ý kiến cũng cho thấy nhiều người Mỹ da trắng tin rằng sự phân biệt chủng tộc không còn cản trở sự tiến bộ của dân tộc thiểu số.Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu tài liệu tiếp tục phân biệt đối xử chống lại chủng tộc và dân tộc thiểu số trong việc làm, nhà ở, bắt giữ tội phạm và truy tố, và nhiều lĩnh vực khác của xã hội.
Mặc dù quá trình chuyển đổi sang một nước Mỹ đa sắc tộc đang di chuyển với tốc độ nhanh chóng, nhưng nó đang diễn ra suôn sẻ đáng kể.Nhưng đôi khi căng thẳng xây dựng và nổ ra thành những cuộc đối đầu nghiêm trọng.Vào những năm 1990, người Mỹ đã chứng kiến các cuộc bạo loạn chủng tộc ở Los Angeles, vụ đốt cháy các nhà thờ người Mỹ gốc Phi ở miền Nam và vụ giết người của một nhân viên bưu điện người Philippines ở California và của một người da đen ở Texas.
Tội ác ghét đối với người thiểu số, đặc biệt là người Mỹ gốc Phi, được cho là đã tăng lên trong những năm 1990.Tuy nhiên, những cuộc đối đầu như vậy là rất hiếm và liên quan đến ít người hơn nhiều so với bạo lực giữa các nhóm chủng tộc và sắc tộc ở nhiều quốc gia khác.Tội phạm ghét và phân biệt chủng tộc trắng trợn hướng chống lại người nhập cư đã được báo cáo rộng rãi ở Tây Âu trong những thập kỷ gần đây khi các quốc gia này nhận được một dòng người di cư kinh tế và người tị nạn chính trị.Trong thập kỷ qua của thế kỷ, sự khác biệt về sắc tộc và tôn giáo đã dẫn đến các vụ thảm sát của Tutsis dân tộc của Hutus ở Rwanda;Chiến tranh toàn diện liên quan đến người Serb, Bosnia, Albania và các nhóm dân tộc khác ở Balkan;và bạo lực chống lại người Trung Quốc ở Indonesia.
Đối với phần còn lại của thế giới, Hoa Kỳ là một thí nghiệm lớn và táo bạo.Không có quốc gia nào khác đã pha trộn thành công rất nhiều người thuộc các chủng tộc và văn hóa khác nhau.Vào thời điểm mà các đối thủ chủng tộc và sắc tộc đang thúc đẩy bạo lực trên toàn cầu, cách người Mỹ xử lý quá trình chuyển đổi sang một xã hội đa chủng tộc có ý nghĩa vượt xa biên giới Hoa Kỳ.
Nếu Hoa Kỳ có thể tránh được một cuộc đụng độ bạo lực của các nền văn hóa, quốc gia này có thể được hưởng lợi từ sự đa dạng ngày càng tăng của nó.Một nước Mỹ đa văn hóa, đa sắc tộc có lợi thế cạnh tranh trong nền kinh tế toàn cầu.Hoa Kỳ được định vị về mặt địa lý để phục vụ thị trường Mỹ Latinh đang phát triển ở phía nam, thị trường truyền thống châu Âu về phía đông và thị trường châu Á đang phát triển ở phía tây.Dân số ngày càng đa văn hóa của Mỹ có thể tăng cường khả năng phát triển thịnh vượng trên thị trường toàn cầu mới.Với mối quan hệ với tất cả các khu vực trên thế giới, các dân tộc thiểu số và chủng tộc của Mỹ có thể giúp các doanh nghiệp Mỹ hiểu được nhu cầu và sở thích của người dân ở các quốc gia khác.
Bản tin dân số này cung cấp cho độc giả cơ hội để xem các nhóm chủng tộc và dân tộc của Mỹ so sánh với nhau như thế nào trong một loạt các khía cạnh nhân khẩu học.Khi người Mỹ đánh giá lại quan điểm của họ về quốc gia và tương lai của nó, họ sẽ không nghi ngờ gì khi thể hiện quan điểm mâu thuẫn và đến các vị trí khác nhau về các vấn đề chính sách công.Giải quyết những khác biệt đó sẽ dễ dàng hơn nếu người Mỹ hiểu được thực tế nhân khẩu học hiện tại của dân số thiểu số Hoa Kỳ.