Cây bình vôi - Stephania sinica Diels, 1910
Tên khác: Dây mối trơn, củ một, cà tòm, củ bồng bềnh; cáy pầm [Tày]; co cáy khẩu [Thái]; tở lùng dòi [Dao]; p’lồi [K’Ho]; voon seed [Anh]
Họ: Tiết dê [Menispermaceae]
1. Đặc điểm hình thái Dây leo, sống nhiều năm, dài 2 - 6 m. Thân non nhẵn, khi già có nhiều bì khổng, hơi hóa gỗ, có khi xoắn vặn. Rễ củ to, vỏ ngoài xù xì, màu nâu xám. Lá mọc so le, có cuống dài, đính khoảng 1/3 vào trong phiến lá; phiến lá mỏng, gần hình tròn hoặc tam giác tròn, gốc bằng, đầu tù, mép hơi lượn sóng, hai mặt nhẵn, gân lá xuất phát từ chỗ đính của cuống lá, tỏa ra hình chân vịt, nổi rõ ở mặt dưới. Cụm hoa mọc ở kẽ lá hoặc những cành già đã rụng lá thành xim tán. Hoa đực và hoa cái khác gốc; hoa đực có 5 – 6 lá đài, 3 – 4 cánh hoa màu vàng cam, 3 – 6 nhị, thường là 4; hoa cái có 1 lá đài, 2 cánh hoa; bầu hình trứng. Quả hạch, hình cầu, hơt dẹt, màu đỏ khi chín; hạt cứng, hình móng ngựa với những hàng vân ngang dạng gai, hai mặt bên lõm, ở giữa không có lỗ thủng.
2. Đặc điểm Sinh thái
Bình vôi là loại cây ưa sáng và có thể hơi chịu bóng. Cây thường mọc ở các kẽ đá, leo trùm lên các loại cây khác hoặc phủ lên đá, ở loại hình rừng ẩm trên núi đá vôi. Độ cao phân bố của loài S. sinica Diels thường từ vài chục đến vài trăm mét và chưa phát hiện thấy ở khoảng 1.000 m so với mặt biển. Bình vôi có hiện tượng rụng lá vào mùa đông, mọc lại vào mùa xuân và sau khi ra lá là có hoa. Mùa hoa quả tháng 4 – 8, cá biệt thấy quả chín vào tháng 10. Cây tái sinh tự nhiên chủ yếu từ hạt và từ các phần khác còn lại sau khi bị cắt. Ngoài ra, từ củ bình vôi đem vùi 1/3 xuống đất hoặc chỉ cần đặt phần gốc tiếp xúc với đất ẩm cũng mọc thành cây mới. Thông tin khác về thực vật
Thuộc chi Stephania Lour. ở Việt Nam hiện đã biết tới gần 15 loài, trong đó có khoảng 10 loài có rễ phình thành củ, nhìn hình thái bên ngoài chúng tương đối giống nhau, vì vậy có tên gọi chung là “bình vôi”: Stephania brachyandra Diels; S. cambodica Gagnep.; S. cepharantha Hayata; S. dielsiana Y. C. Wu; S. kwangsiensis H. S. Lo; S. pierrei Diels; S. rotunda Lour.; S. venosa [Blume] Spreng.v.v… Tất cả những loài này đều được dùng làm thuốc.
3. Phân bố
Việt Nam:
Trong số các loài bình vôi kể trên, có một số loài như S. sinica Diels, S. kwangsienssis H. S. Lo, S. rotunda Lour. thường mọc lẫn với nhau ở rừng núi đá vôi, tại các tỉnh: Ninh Bình, Hà Nam, Thanh Hóa, Hòa Bình, Quảng Ninh, Hải Phòng [Cát Bà], Lạng Sơn, Cao Bằng, Hà Tây, Ngoài ra còn thấy có phân bố nhiều ở tỉnh Gia Lai…
Thế giới: Trung Quốc, Lào.
4. Giá trị sử dụng
Thành phần hóa học: Trong củ các loài bình vôi nói chung thường có một số nhóm hoạt chất, trong đó thành phần chủ yếu là các alcaloid như: L-tetrahydropalmatin, stepharin, cycleanin, tuduranin, palmatin, dihydropalmatin, dicentrin …
Công dụng:
Trong y học cổ truyền dùng củ bình vôi thái lát phơi khô sắc uống có tác dụng an thần, chữa ho, sốt, lỵ, đau dạ dày … Liều dùng 3 – 6 g / ngày. Tuy nhiên, cách dùng này hiện nay ít được áp dụng, vì dễ bị ngộ độc [gây nôn] do có nhiều alcaloid. Bình vôi là nguyên liệu chiết alcaloid [L-tetrahydropalmatin hay còn gọi là rotundin] làm thuốc an thần, chữa mất ngủ. Thuốc được làm dưới dạng viên có tên là Rotunda, mỗi viên chứa 0.05 g L-tetrahydropalmatin clohydrat. Liều dùng mỗi lần 1 – 2 viên trước khi đi ngủ.5. Sản xuất giống và gieo trồng
Ở Việt Nam hiện chưa có nơi nào trồng bình vôi theo hướng sản xuất, chỉ mới trồng trong phạm vi thí nghiệm hay trồng ở vườn mẫu. Nhìn chung tất cả các loài bình vôi đều có thể trồng từ hạt và từ đầu mầm củ, nghĩa là lát cắt khoảng 1/3 phần đầu của củ, các phần khác của củ không hoặc rất ít có khả năng nảy mầm.Hạt gieo lấy từ quả chín [tháng 7 – 8], ủ 2 – 3 ngày cho mềm, đãi bỏ phần thịt quả, chỉ lấy hạt chìm. Hạt thu được phơi trong bóng râm cho khô, gieo ngay hoặc để đến tháng 1 – 2 năm sau mới gieo. Hạt gieo ở vườn ươm có mái che, hoặc được che bóng bởi cây khác. Đối với loài S. brachyandra Diels và S. kwangsiensis H.S.Lo, gieo vào tháng 10, sau khoảng 3 tháng mới nảy mầm; tỷ lệ nảy mầm đạt khoảng 65 – 75%. Nếu gieo vào tháng 2 hoặc tháng 3, thời gian nảy mầm rút ngắn chỉ còn khoảng 1 tháng, nhưng tỷ lệ nảy mầm chỉ vào khoảng dưới 60%. Cây con một năm tuổi khi đem trồng đã trở thành dây leo nhỏ, dài trên 20 cm và hình thành củ ở gốc, dạng thuôn dài, đường kính 0,6 – 1,2 cm. Cây trồng sau 3 năm, đường kính củ đạt tới 7 – 10 cm, hiện chưa rõ về năng suất trồng.
Bình vôi là loại dây leo, cây trồng cần có giá thể leo.6. Thu hoạch
7. Giá trị kinh tế, khoa học, thị trường và bảo tồn
Bình vôi là cây thuốc quý. Do nguồn nguyên liệu tương đối dồi dào nên giá thu mua rẻ. Tại nơi khai thác, giá mua vào 1.000 – 1.500 đ / kg tươi. Bởi vậy giá thuốc thành phẩm ở Việt Nam cũng rất rẻ [2.000 – 2.500 /1 vỉ 10 viên]Tuy nhiên, do phát động khai thác ồ ạt [từ năm 1992 đến nay], cung cấp cho thị trường trong nước và xuất khẩu biên giới, đã làm cho nguồn bình vôi ở các tỉnh miền núi phía Bắc mau cạn kiệt. Bên cạnh đó, ở Việt Nam còn có những loài được coi là quý hiếm, như: Stephania brachyandra Diels có hàm lượng L-tetrahydropalmatin cao nhất trong số những loài đã biết [khoảng 2.3 – 3.5%], chỉ phân bố ở một số vùng núi cao trên 1.000 m. Hoặc loài Stephania cepharantha Hayta chứa hợp chất Cepharantin, có tác dụng làm thuốc chữa ung thư, mới chỉ phát hiện ở hai điểm tại Quảng Ninh và Hòa Bình … Những loài này đã được đưa vào Sách Đỏ và Danh lục Đỏ cây thuốc Việt Nam để bảo vệ, do có mức bị đe dọa tuyệt chủng cao.
Để khai thác lâu dài nguồn bình vôi ở Việt Nam, trước mắt chỉ nên khai thác hạn chế, với khối lượng vừa đủ cho nhu cầu sử dụng trong nước [ước tính 50 – 100 tấn / năm]. Bên cạnh đó, cần hoàn tất việc nghiên cứu, phát triển trồng một số loài có hàm lượng hoạt chất cao như S. brachyandra Diels và S. kwangsiensis H. S. Lo, tại các tỉnh miền núi phía Bắc.
8. Tài liệu tham khảo
Không chỉ sử dụng như vị thuốc quý chữa bệnh, giúp an thần, ngủ ngon; người ta còn trồng củ bình vôi làm cảnh để ngắm. Vậy phương pháp trồng củ bình vôi bonsai như thế nào? Loại cây này có dễ trồng không? Theo dõi bài viết dưới đây để nắm được kỹ thuật trồng củ bình vôi nhé!
Cây bình vôi trong phong thủy được coi như một loại cây trừ tà, xua ma quỷ và giúp cho gia chủ có được vượng khí. Do đó, nó là tượng trưng của sự trường thọ, sức khỏe cũng như may mắn cho bất cứ gia chủ nào. Vì ý nghĩa đó, ngày nay, có rất nhiều người trồng phong thủy cây bình vôi ngay tại nhà.
- Xem thêm: Củ bình vôi là gì? Có tác dụng chữa bệnh gì?
1. Củ bình vôi có dễ trồng không?
Củ bình vôi là phần phình to của cây bình vôi. Theo kinh nghiệm dân gian thì củ bình vôi tươi và khô đều có thể dùng làm thuốc [chữa chứng nóng ruột, cải thiện chức năng hô hấp, ho, hạ huyết áp, an thần, cải thiện các triệu chứng mất ngủ, trị bệnh gout…].
Ngoài ra, củ bình vôi tươi còn có thể trồng làm cảnh. Dân gian cho rằng trồng cây bình vôi trong nhà sẽ đem nhiều may mắn, bình an cho gia chủ. Hơn nữa, nó có hình dáng đặc biệt, lạ mắt, dây mọc thành giàn leo rất đẹp. Củ bình vôi sống lâu năm, nhiều gia đình trồng những củ to đến hàng chục kilôgam và đã trải qua nhiều thế hệ. Do vậy, những cây bình vôi cảnh xuất hiện khá phổ biến.
Loại cây này có khả năng phát triển mạnh mẽ, rất dễ trồng và dễ chăm sóc, có thể trồng bằng hạt, củ hoặc bằng dây. Cây bình vôi dễ sống đến mức, củ của nó đem về chỉ cần bỏ lay lắt ngoài vườn cũng bén rễ và phát triển thành cây.
Tuy nhiên, cách trồng củ bình vôi làm cảnh thì đòi hỏi kỹ thuật và sự đầu tư, chăm sóc kỹ lưỡng hơn để cho thành quả đẹp mắt.
2. Cách trồng củ bình vôi làm cảnh
Có 3 loại củ bình vôi: đỏ, trắng và tím. Nhưng hiện nay, người ta trồng củ bình vôi tím nhiều hơn vì dược tính của nó cao hơn.
# Các bước trồng đơn giản như sau
Bước 1: Chuẩn bị
- Chọn giống: Khi quả bắt đầu chín thì thực hiện thu hái, sau đó, hong trong râm nơi khô ráo, thoáng mát. Xát nhẹ tách vỏ, loại bỏ tạp vật rồi đem gieo ngay.
- Chọn đất: Đất ẩm, thoát nước, ít chua.
Bước 2: Kỹ thuật trồng
- Ngâm hạt vào nước ấm [3 sôi, 2 lạnh] khoảng 15 – 30 phút rồi vớt ra để ráo nước.
- Đem gieo theo rạch cách nhau 20 – 25cm, sâu 5 – 6cm.
- Dùng đất mịn lấp kín hạt và tưới đủ ẩm.
- Cắm ràng hoặc phên che bóng 30 – 40%.
- Làm cỏ và xới xáo thường xuyên.
Cách trồng cây bình vôi bằng củ hoặc dây thì sẽ nhanh hơn. Đem củ bình vôi hoặc 1 đoạn dây 20g, đặt trên chậu đất ẩm. Sau đó, tưới nước thường xuyên khoảng 1 tháng là dây sẽ bén rễ.
# Cách chăm sóc cây/củ bình vôi làm cảnh
- Củ bình vôi mọc hoang trong tự nhiên có thể không chăm sóc quá nhiều nhưng làm cảnh thì cần phát dọn cây cỏ xâm lấn, vun xới đất quanh gốc cây rộng 0,5 – 0,8m.
- Làm cọc hoặc giàn cho cây có chỗ để leo lên.
- Điều tiết độ tàn che từ 0,4-0,5.
Tuy nhiên, cách chăm sóc củ bình vôi tại nhà thì cũng cần phải tưới nước thường xuyên để cây có được điều kiện thuận lợi nhất phát triển. Không nên để củ bình vôi bonsai giống như những cây hoang dại trong tự nhiên.
3. Một số lưu ý khi trồng củ bình vôi bonsai
Cách trồng củ bình vôi làm cảnh khá đơn giản nhưng vẫn cần lưu ý 1 số điều sau:
- Thời vụ trồng: Vụ xuân khi có mưa phùn hoặc đầu mùa mưa hoặc vụ thu.
- Trồng theo hố hoặc theo rạch rộng 0,8 – 1m.
- Làm đất theo hố, kích cỡ 30 x 30 x 30cm.
- Cây con đem trồng đảm bảo tiêu chuẩn: Cao 10 – 15cm, có 3 – 4 lá, không bị sâu bệnh.
- Trồng bằng cây con rễ trần nhưng phải giữ được đất tự nhiên bao quanh rễ. Đào đất đặt cây ngay ngắn, lấp đất đầy hố, nén chặt. Cào đất vun lấp đầu cao hơn miệng hố 5 – 6cm. Phủ cỏ, lá khô kín mặt hố.
Như vậy, không chỉ đơn thuần là củ bình vôi chữa mất ngủ, dạ dày, gout… Loại thảo dược này còn là một loại cây cảnh đẹp, phong thủy được nhiều người ưa thích. Chỉ cần bạn khéo léo một chút, hoàn toàn có được những sản phẩm thẩm mỹ, chất lượng.
Trên đây là hướng dẫn kỹ thuật trồng củ bình vôi làm cảnh bonsai tại nhà. Cách thực hiện khá đơn giản, không mất quá nhiều thời gian, công sức. Chúc quý độc giả áp dụng thành công để thêm vào bộ sưu tập cây cảnh nhà mình 1 vị thuốc quý giá, chữa nhiều bệnh.
Nguồn: Gnite.com.vn