- lý thuyết
- trắc nghiệm
- hỏi đáp
- bài tập sgk
Vì sao nhà Trần đặt chế độ Thái Thượng Hoàng?
Các câu hỏi tương tự
Pro đang tìm kiếm từ khóa Vị sao nhà Trần thực thi chính sách Thái thượng hoàng được Cập Nhật vào lúc : 2022-04-29 04:42:08 . Với phương châm chia sẻ Thủ Thuật về trong nội dung bài viết một cách Chi Tiết 2022. Nếu sau khi đọc tài liệu vẫn ko hiểu thì hoàn toàn có thể lại Comments ở cuối bài để Mình lý giải và hướng dẫn lại nha.
Thái thượng hoàng [chữ Hán: 太上皇], cũng gọi Thái thượng nhà vua [太上皇帝], giản xưng Thượng Hoàng [上皇], là một tước vị mang ý nghĩa là "Hoàng đế bề trên", vị thế cơ bản sẽ là ở trên danh vị Hoàng đế.
Nội dung chính Thái thượng hoàngVị Thái thượng hoàng nổi tiếng nhất trong lịch sử Việt Nam - Trần Nhân Tông
太上皇Phồn thể太上皇Giản thể太上皇Phiên âmTiếng Hán tiêu chuẩnBính âm Hán ngữTàishànghuángTên tiếng NhậtKanji太上皇KanaたいじょうこうChuyển tựRōmajiTaijōkōTên tiếng Triều TiênHangul태상황제
Hanja太上皇帝
Phiên âmRomaja quốc ngữTaesanghwangjeDanh hiệu này còn có từ thời nhà Hán, thường chỉ được sử dụng cho những người dân là cha của Hoàng đế nhưng trước đó chưa từng là Hoàng đế. Về sau, những Hoàng đế khi thoái vị cũng khá được dâng tôn thương hiệu này. Nếu người được tôn vấn còn sống, thì sẽ là ["Thái thượng hoàng"'] hoặc ["Thái thượng hoàng đế"] kèm theo tôn hiệu khác nữa tùy triều đại, sau khi qua đời thì dùng miếu hiệu hoặc thụy hiệu.
Trong lịch sử Đông Á, quá nhiều những trường hợp vị quân chủ sẽ thoái vị để nhường ngôi cho những người dân kế vị vì một số trong những nguyên do chính trị. Từ thời Chiến Quốc, khi những vương quốc chỉ xưng Vương, đã xẩy ra trường hợp thứ nhất thời Triệu Vũ Linh vương. Ông ta nhường ngôi cho Thái tử Triệu Hà, lên ngôi sử gọi Triệu Huệ Văn vương, còn bản thân Vũ Linh vương tự xưng 「Chủ phụ; 主父」.
Dù đã thoái vị, tuy nhiên Vũ Linh vương vẫn sở hữu hết toàn bộ quyền hành trọng đại trong nước Triệu, do này cũng khai sinh ra hiện tượng kỳ lạ những vị quân chủ tuy nhường ngôi nhưng vẫn thực sự nắm quyền của liên tục những triều đại tại Việt Nam, Nhật Bản và bản thân Trung Quốc.
Sau khi Tần Thủy Hoàng thiết lập nên nhà Tần, tạo ra tên tuổi Hoàng đế, ông đã truy tôn cha mình là Tần Trang Tương vương làm Thái thượng hoàng [太上皇][1]. Việc làm của Tần Thủy Hoàng khi đó chỉ là truy tôn, do Tần Trang Tương vương đã qua đời từ rất mất thời hạn rồi, tuy nhiên Tần Trang Tương vương lại đó đó là vị ["Thái thượng hoàng"] có danh vị chính thức thứ nhất trong lịch sử những vương quốc Hán Quyển.
Ý nghĩa
Vào thời kỳ đầu, tên tuổi này biểu thị một trạng thái tôn kính nhưng không thực quyền, sau lại biểu thị sự "bất lực" của Hoàng đế, khi mà phải nhường ngôi cho những người dân khác. Thời nhà Hán, Hán Cao Tổ Lưu Bang dâng tôn cha ruột Lưu Thái Công danh vị Thái thượng hoàng, và Lưu Thái Công là người thứ nhất làm Thượng hoàng lúc còn sống [ông mất năm 197 TCN, năm thứ 10 triều Hán Cao Tổ]. Sau Tần Trang Tương vương cùng Lưu Thái Công, tên tuổi nó lại mới xuất hiện thời Tấn Huệ Đế. Sau Loạn bát vương, Tấn Huệ Đế bị buộc nhường ngôi cho ông chú Tư Mã Luân, dù trong năm đó Huệ Đế đã trở lại vị trí Hoàng đế như cũ.
Năm 471, Bắc Ngụy Hiến Văn Đế bất mãn Phùng Thái hậu chuyên quyền, truyền ngôi cho con trai mới 4 tuổi là Bắc Ngụy Hiếu Văn Đế. Các quan thần tâu rằng:"Tam Hoàng đạm bạc vô vi, cho nên vì thế xưng Hoàng; Tây Hán Cao Tổ phụ được tôn làm Thái thượng hoàng, không thống trị thiên hạ, nay Hoàng đế tuổi nhỏ, bệ hạ vẫn nên chấp chính", do đó, Hiếu Văn Đế tự xưng [Thái thượng hoàng đế; 太上皇帝], mà không phải "Thái thượng hoàng", biểu thị trạng thái bản thân vẫn nắm quyền điều hình chính vì sự chứ không phải một vị Hoàng đế thoái vị cùng quẫn[2].
Thời nhà Đường là triều đại có nhiều Thái thượng hoàng nhất trong lịch sử Trung Quốc. Hầu hết, những vị Thái thượng hoàng đều bị buộc phải làm Thái thượng hoàng, chỉ từ danh vị chứ không hề quyền lực tối cao như Đường Huyền Tông Lý Long Cơ, hoặc như những vị Đường Cao Tổ Lý Uyên và Đường Duệ Tông Lý Đán tự mình rút lui, giao toàn bộ triều chính cho những con. Tuy nhiên, cũng luôn có thể có những vị Thái thượng hoàng tuy đã thoái vị nhưng vẫn giữ quyền lực tối cao tối cao, như Tống Cao Tông, Tống Hiếu Tông và nhất là Thanh Cao Tông.
Trong lịch sử Việt Nam, nhà Lý có hai trường hợp xuất hiện Thái thượng hoàng, một là tôn xưng do là sinh phụ của Hoàng đế [Sùng Hiền hầu] dù trước đó chưa từng là Hoàng đế, và một là bị ép thoái vị [Lý Huệ Tông] để truyền cho con gái Lý Chiêu Hoàng. Thời nhà Trần là triều đại có truyền thống cuội nguồn những Hoàng đế nhường ngôi khi con trai đã trưởng thành để về làm Thái thượng hoàng, trừ Trần Thừa ra, còn sót lại những vị Thái thượng hoàng nhà Trần đều tự xưng "Thái thượng nhà vua", biểu thị quyền lực tối cao vẫn còn đấy nằm trong tay mình như Bắc Ngụy Hiến Văn Đế. Bằng chứng là những vị Thái thượng nhà vua rất quyền lực tối cao như Trần Minh Tông và Trần Nghệ Tông.
Nhà Hồ cũng theo nếp này và đời thứ nhất là Hồ Quý Ly thực thi việc truyền ngôi lên làm Thái thượng hoàng, nhưng triều đại không tồn tại lâu nên không kéo dãn được nếp truyền nối. Sang thời nhà Hậu Lê, Thái thượng hoàng chỉ xuất hiện vào thời Lê trung hưng - khi đó quyền lực tối cao của chúa Trịnh đã rất vững mạnh, những Hoàng đế nhà Lê chỉ là bù nhìn, do đó vị thế của Thái thượng hoàng rất yếu, hầu như đều do những chúa Trịnh bắt ép thoái vị mà có, như Lê Dụ Tông.
Thứ bậc Hoàng tộc, Quý tộc và Hiệp sĩ Hoàng đế & Hoàng hậuNữ hoàng & Hoàng tếThái hoàng thái hậuHoàng thái hậu / Thái thượng hoàng hậuHoàng thái phi & Thái thượng hoàng Thái hậu / Thái phiVương thái hậu / Vương đại phiQuốc vương & Vương hậuNữ vương & Vương phuHoàng tử & Hoàng tử phiThái tử & Thái tử phiThế tử & Thế tử tầnCông chúa & Phò mãĐại Thân vương & Đại Vương phiĐại Công tước & Đại Công tước phu nhânThân vương & Vương phiPhó vương & Phó vương phiQuận chúa & Quận mãHuyện chúa & Huyện mãCông tước & Công tước phu nhânHầu tước & Hầu tước phu nhânBá tước & Bá tước phu nhânTử tước & Tử tước phu nhânNam tước & Nam tước phu nhânHiệp sĩ & Nữ Tước sĩ
Có trường hợp đặc biệt quan trọng khi một người chưa bao giờ làm Hoàng đế nhưng vì có con trai làm Hoàng đế nên cũng khá được tôn là Thái thượng hoàng. Lấy ví như vị Thái thượng hoàng thứ nhất trong lịch sử là Lưu Thái Công – cha ruột của Hán Cao Tổ Lưu Bang[3]. Tại Việt Nam, cũng luôn có thể có Sùng Hiền hầu của nhà Lý cùng Trần Thừa của nhà Trần, hai người đều trước đó chưa từng làm Hoàng đế từ trước nhưng được tôn xưng Thái thượng hoàng do con trai lên ngôi[4].
Thông thường, người truyền ngôi cho Hoàng đế rồi tôn xưng Thái thượng hoàng, nhưng có trường hợp Kim Ai Tông Hoàn Nhan Thủ Tự trong tình hình nguy cấp sắp bị quân Mông Cổ tiến công đến thành trì ở đầu cuối là Thái Châu, biết không cứu vãn được tình thế, đã nhường ngôi cho con là Kim Mạt Đế Hoàn Nhan Thừa Lân rồi tự sát vì không thích bị quân Mông Cổ bắt[5]. Tại Việt Nam, trong tình hình nhà Mạc suy tàn, Mạc Mục Tông Mạc Mậu Hợp truyền ngôi cho Mạc Cảnh Tông Mạc Toàn rồi tự mình làm tướng cầm quân mà không xưng Thái thượng hoàng[6]. Ngoài ra, cuối đời nhà Trần ở Việt Nam, Trần Nghệ Tông Trần Phủ nhường ngôi cho em trai là Trần Duệ Tông Trần Kính để tự xưng làm Thái thượng hoàng. Đó là việc hi hữu khi vị trí giữa Thái thượng hoàng và Hoàng đế chỉ là anh–em. Trường hợp tương tự xẩy ra ở Trung Quốc thời nhà Minh, khi Minh Đại Tông tôn anh trai Minh Anh Tông làm Thái thượng hoàng do Anh Tông bị Ngõa La bắt trong Sự biến Thổ Mộc bảo.
Theo cách hiểu thông thường, khi con làm Hoàng đế mà cha còn sống thì cha được tôn làm Thái thượng hoàng, tuy nhiên không phải lúc nào thì cũng thế, còn tùy thuộc vào pháp độ của vương triều. Như có trường hợp cuối đời nhà Thanh, Thuần Hiền thân vương Dịch Hoàn là thân sinh của Quang Tự Đế cũng không được tôn xưng Thái thượng hoàng; hay như thể Thuần Thân vương Tải Phong là cha Tuyên Thống Đế Phổ Nghi nhưng chỉ đóng vai trò nhiếp chính cho Hoàng đế nhỏ tuổi chứ không làm Thái thượng hoàng[7]. Đây là nguyên do Quang Tự Đế cùng Tuyên Thống Đế đều đã "nhập tự", nhận dòng chính thống để thừa kế Đế vị [Quang Tự Đế nhận Hàm Phong Đế, còn Tuyên Thống Đế nhận cả Đồng Trị Đế lẫn Quang Tự Đế]. Thời nhà Thanh, yếu tố chính thống rất nóng giãy, cả hai người Quang Tự-Tuyên Thống đã nhận được dòng chính mới có tư cách kế vị, cho nên vì thế xét về mặt pháp lý thì cả Dịch Hoàn cùng Tái Phong dù được kính trọng do là cha ruột của Hoàng đế, tuy nhiên cả hai vị Thân vương này sẽ không còn còn tư cách tự xưng Thái thượng hoàng.
Tại Việt Nam, có một danh vị từng tồn tại để chỉ cha ruột của Hoàng đế, nhưng không phải Thái thượng hoàng. Khi ấy, vua Thành Thái nhà Nguyễn bị người Pháp ép phải nhường ngôi cho con là vua Duy Tân, và dụ triều đình nhà Nguyễn định việc tôn hiệu cho vị vua Thành Thái thoái vị. Sau khi bàn định lễ chế của nước Đại Nam, người Pháp khước từ ngôi vị [Thái thượng hoàng] vì sẽ làm tình hình thêm phức tạp, do vậy vua Duy Tân chỉ được phép tôn cha là [Hoàng Phụ Hoàng đế; 皇父皇帝][8].
Chính những quy tắc phức tạp, phải có tôn ti trong việc tấn tôn vị hiệu này mà sử gia Lê Văn Hưu đã chỉ trích việc Lý Thần Tông tôn cha đẻ Sùng Hiền hầu làm Thái thượng hoàng. Khi ấy, Lý Thần Tông đã được Lý Nhân Tông chọn làm con thừa tự, phong làm Thái tử để kế vị, thì Thần Tông nên làm công nhận Nhân Tông mà thôi, nếu Thần Tông lại tôn cha ruột Sùng Hiền hầu thêm nữa thì "hóa ra là hai gốc ư?". Nguyên văn nhận xét của Lê Văn Hưu:
Thần Tông là con người tông thất, Nhân Tông nuôi làm con, cho nối đại thống, đáng lẽ phải coi Nhân Tông làm cha mà gọi cha sinh là Sùng Hiền hầu làm Hoàng thúc, phong mẹ đẻ là Đỗ thị làm Vương phu nhân, như Tống Hiếu Tông riêng với Tú An Hy vương và Phu nhân Trương thị, để tõ ra một gốc mới phải.
Nay lại phong Sùng Hiền hầu làm Thái thượng hoàng, Đỗ thị làm Hoàng thái hậu, chả hoá ra hai gốc ư?
” — Đại Việt sử ký toàn thư - "Lý Thần Tông nhà vua bản kỷ"[9]Sắc ấn
Ấn "Thái thượng nhà vua chi bảo" của vua Càn LongTrong lịch sử, việc tôn xưng Thái thượng hoàng thường không sẽ là pháp độ có tính nhất quán ổn định về quy tắc, do vậy một số trong những nguyên tắc về trang phục, lễ nghi của Thái thượng hoàng so với Hoàng đế cũng không mấy rõ ràng. Về cơ bản, có lẽ rằng nghi giá của Thái thượng hoàng đều cùng với Hoàng đế ngang nhau, tuy nhiên những triều đại có truyền thống cuội nguồn tôn xưng Thượng hoàng như nhà Trần ở Việt Nam bị lâm vào cảnh tình trạng mất mát tư liệu, nên cũng không rõ những nguyên tắc rõ ràng về lễ nghi cho một Thái thượng hoàng.
Thời kỳ nhà Thanh, là triều đại lớn ở đầu cuối ở Trung Quốc xuất hiện một vị Thái thượng hoàng - Càn Long Đế. Tuy ông đã thoái vị, tuy nhiên trên thực tiễn ông vẫn nắm hết mọi quyền hành cho tới tận khi qua đời, cho nên vì thế hẳn nhiên ổng phải thiết lập quy tắc bảo chứng cho sức mạnh đó của tớ: ấn bảo.
Năm Càn Long thứ 60 [1795], ngày 3 tháng 9 [âm lịch], Càn Long Đế đã 85 tuổi, triệu tập những Hoàng tử cùng Vương công Đại thần, ra chỉ tuyên bố lập Hoàng thập ngũ tử Vĩnh Diễm làm Hoàng thái tử, sửa tên thành Ngưng Diễm, lấy năm tiếp theo làm năm đầu Gia Khánh. Sang tháng giêng năm ấy, Càn Long Đế tự mình làm lễ nhận bảo tỷ, hạ chỉ có đoạn:
「皇太子于丙辰正月上日即皇帝位。朕亲御太和殿，躬授宝玺，可称朕为太上皇帝。」 Dịch là:"Hoàng thái tử vào trong ngày Bính Thìn, chính nguyệt kế vị Hoàng đế. Trẫm thân ngự Thái Hòa điện, cung thụ bảo tỉ, hoàn toàn có thể gọi Trẫm là Thái thượng nhà vua".Sau đó, Càn Long Đế còn quy định về việc dùng ngọc bảo:
「朕归政后，应用喜字第一号玉宝，刻太上皇帝之宝，即将御制《十全老人之宝说》镌刻作为太上皇帝册，用彰熙朝盛瑞。」 Dịch là:"Sau khi Trẫm quy chính, nên tự dùng ngọc bảo hạng nhất, khắc chữ 'Thái thượng nhà vua chi bảo', ngự chế 'Thập toàn lão nhân chi bảo thuyết' tuyên khắc thành 'Thái thượng nhà vua sách', dùng ngọc chương hi triều thịnh".Đây là hiện vật duy nhất chứng tỏ quyền hành của một Thái thượng hoàng trong toàn thế giới Đông Á, trong cả một cơ quan ban ngành thường trực có nhiều "Thượng hoàng" nhất là Nhật Bản cũng trước đó chưa từng có. Ấn bảo của Càn Long Đế được làm bằng bạch ngọc nguyên chất, miệng ấn khắc hình giao long, hình vuông vắn, mặt dưới ấn khắc chữ Hán bằng kiểu chữ triện, xưng quanh ấn có khắc "Tự đề Thái thượng nhà vua chi bảo" [自题太上皇帝之宝] do đích thân Càn Long Đế sáng tác.
Ấn bảo có diện tích s quy hoạnh 22.5×22.5 cm, thân cao 15 cm, miệng ấn cao 7.3 cm. Hiện vật đang rất được lưu giữ tại Bảo tàng Cố cung ở Bắc Kinh.
Triều đại Thái thượng hoàng Thời gian ở ngôi Ghi chú Nhà Lý Sùng Hiền hầu 1129-1130 Cha của Lý Thần Tông, không rõ tên. Nhà Lý Lý Huệ Tông 1224-1226 Bị Trần Thủ Độ ép nhường ngôi cho con gái là Lý Chiêu Hoàng lên làm thượng hoàng và đi tu ở chùa Chân Giáo. Nhà Trần Trần Thái Tổ [Trần Thừa] 1225-1234 Cha của Trần Thái Tông. Nhà Trần Trần Thái Tông 1258-1277 Thượng hoàng thời Trần Thánh Tông. Nhà Trần Trần Thánh Tông 1278-1290 Thượng hoàng thời Trần Nhân Tông. Nhà Trần Trần Nhân Tông 1293-1308 Thượng hoàng thời Trần Anh Tông. Nhà Trần Trần Anh Tông 1314-1320 Thượng hoàng thời Trần Minh Tông. Nhà Trần Trần Minh Tông 1329-1357 Thượng hoàng thời Trần Hiến Tông, Trần Dụ Tông. Nhà Trần Trần Nghệ Tông 1372-1394 Thượng hoàng thời Trần Duệ Tông, Trần Phế Đế, Trần Thuận Tông. Nhà Trần Trần Thuận Tông 1398-1399 Thượng hoàng thời Trần Thiếu Đế. Nhà Hồ Hồ Quý Ly 1401-1407 Thượng hoàng thời Hồ Hán Thương. Nhà Hậu Trần Giản Định Đế 1409 Thượng hoàng thời Trùng Quang Đế. Nhà Mạc Mạc Thái Tổ 1530-1541 Thượng hoàng thời Mạc Thái Tông và Mạc Hiến Tông. Nhà Hậu Lê Lê Thần Tông 1643-1649 Thượng hoàng thời Lê Chân Tông. Nhà Hậu Lê Lê Hy Tông 1705-1718 Thượng hoàng thời Lê Dụ Tông. Nhà Hậu Lê Lê Dụ Tông 1729-1731 Thượng hoàng thời Hôn Đức công Lê Duy Phường. Nhà Hậu Lê Lê Ý Tông 1740-1758 Thượng hoàng thời Lê Hiển Tông. Triều đại Thái thượng hoàng Thời gian ở ngôi Ghi chú Nhà Tần Tần Trang Tương Vương - Cha của Tần Thủy Hoàng. Nhà Hán Lưu Thoan 202 TCN - 197 TCN Không rõ tên thật[10]. Cha của Lưu Bang. Nhà Tây Tấn Tấn Huệ Đế 301 Thượng hoàng thời Triệu vương Tư Mã Luân soán vị Nhà Hậu Lương Lương Ý Vũ Đế 400 Thượng hoàng thời Lương Ẩn Vương. Nhà Bắc Ngụy Ngụy Hiến Văn Đế 471-476 Thượng hoàng thời Ngụy Hiếu Văn Đế. Nhà Bắc Tề Bắc Tề Vũ Thành Đế 565-569 Thượng hoàng thời Bắc Tề Hậu Chủ. Nhà Bắc Tề Bắc Tề Hậu Chủ 577 Thượng hoàng thời Bắc Tề Ấu Chủ. Nhà Bắc Chu Bắc Chu Tuyên Đế 579-580 Thượng hoàng thời Bắc Chu Tĩnh Đế. Nhà Tùy Tùy Dạng Đế 617-618 Thượng hoàng thời Tùy Cung Đế. Nhà Đường Đường Cao Tổ 626-635 Thượng hoàng thời Đường Thái Tông. Nhà Đường Võ Tắc Thiên 705 Nữ hoàng nhà Võ Chu, làm Thái thượng hoàng trong vài tháng thì chết. Nhà Đường Đường Duệ Tông 712-716 Thượng hoàng thời Đường Huyền Tông. Nhà Đường Đường Huyền Tông 756-762 Thượng hoàng thời Đường Túc Tông. Nhà Đường Đường Thuận Tông 805-806 Thượng hoàng thời Đường Hiến Tông. Nhà Đường Đường Chiêu Tông 900-901 Thượng hoàng 2 tháng thời Lý Dụ soán vị. Nhà Tống Tống Huy Tông 1126-1127 Thượng hoàng thời Tống Khâm Tông. Nhà Tống Tống Cao Tông 1162-1187 Thượng hoàng thời Tống Hiếu Tông. Nhà Tống Tống Hiếu Tông 1189-1194 Thượng hoàng thời Tống Quang Tông. Nhà Tống Tống Quang Tông 1194 - 1200 Thượng hoàng thời Tống Ninh Tông. Tây Hạ Tây Hạ Thần Tông 1223-1226 Thượng hoàng thời Tây Hạ Hiến Tông. Nhà Minh Minh Anh Tông 1449-1457 Thượng hoàng thời Minh Đại Tông. Nhà Thanh Thanh Cao Tông 1795-1799 Thượng hoàng thời Thanh Nhân Tông. Triều đại Thái thượng hoàng Thời gian ở ngôi Ghi chú Nhà Triều Tiên Triều Tiên Cao Tông 1907-1910 Thuộc dòng dõi Đế quốc Đại Hàn, bị con là Triều Tiên Thuần Tông bức phải nhường ngôi. Triều đại Thái thượng hoàng Thời gian ở ngôi Ghi chú Reiwa Akihito 2022-nay Thoái vị vì nguyên do sức mạnh thể chất, nhường ngôi cho con trưởng là Naruhito- Vua Việt Nam
- Vô thượng hoàng
- Thái thượng vương
- Thái thượng Thiên hoàng
- Thái thượng Pháp hoàng
- Thiện nhượng
- Thái thượng hoàng hậu
- Nguyễn Khắc Thuần [2003], Các đời đế vương Trung Hoa, Nhà xuất bản Giáo dục đào tạo và giảng dạy
- Quỳnh Cư, Đỗ Đức Hùng [2001], Các triều đại Việt Nam, Nhà xuất bản Thanh niên
- Đặng Huy Phúc [2001], Các nhà vua Trung Hoa, Nhà xuất bản Tp Hà Nội Thủ Đô
- Nước Việt Nam qua từng thời kỳ lịch sử Lưu trữ 2009-02-07 tại Wayback Machine, Vietnam Net
- Đại Việt sử ký toàn thư
- Trần Trọng Kim, Việt Nam sử lược