Chầu văn, còn gọi là hát văn hay hát bóng là giai điệu tín ngưỡng của người Việt. Hát chầu văn có xuất xứ ở vùng đồng bằng Bắc bộ. Trung tâm của hát chầu văn tập trung ở Nam Định và một số vùng quanh Hà Nội. Nghệ thuật hát chầu văn xuất hiện tại Nam Định vào khoảng thế kỷ XIII và phát triển mạnh vào thế kỷ XV gắn với tục thờ Mẫu trong tín ngưỡng Tứ phủ của thần điện Việt Nam, tiêu biểu là quần thể di tích lịch sử văn hóa Phủ Dầy ở xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định.
Từ tín ngưỡng Tứ phủ, chầu văn đã “chuyển mình” vượt ra khỏi không gian thờ tự để bước lên sân khấu và đến với đời sống với phần ca từ mới. Qua thời gian, đến nay nghệ thuật chầu văn vẫn duy trì được những tinh hoa đặc sắc và ngày càng phát huy giá trị trong đời sống xã hội. Năm 2013, nghi lễ chầu văn đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia; năm 2016, di sản “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” được UNESCO ghi danh là “Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại” đã góp phần bảo tồn, phát huy nghệ thuật hát văn tại Nam Định nói riêng và của Việt Nam nói chung.
Hát chầu văn có ba kiểu là hát thi [văn thi], hát thờ [văn thờ] và hát lên đồng [văn hầu]. Hát thi thường dùng trong các cuộc đua tài thi hát và thường là hát đơn, chỉ một người hát. Hát thờ được hát trước ngày tiệc, ngày sóc vọng đầu rằm, mồng một, ngày tất niên. Phục vụ hát chầu văn có các thành viên như cung văn - người hát chầu văn và dàn nhạc phục vụ hát chầu văn. Người ca sĩ được gọi là cung văn, thông thường là người vừa hát giỏi, vừa biết nhiều làn điệu, vừa biết chơi nhạc cụ. Dàn nhạc hầu bóng gồm có một đàn nguyệt, một đàn nhị, một trống nhỏ [gọi là trống con], một cảnh đôi, một phách. Trong các loại nhạc cụ kể trên, đàn nguyệt, trống nhỏ và cảnh đôi đóng vai trò nòng cốt. Đây là những nhạc khí cơ bản, không thể thiếu được vì chúng tạo nên tính cách riêng biệt và đặc thù của dàn nhạc hát chầu văn. Những buổi hát thờ lớn thì thêm một cỗ trống lớn, chiêng, sáo và tiêu. Người hát phải lần lượt dâng nhiều bản văn khác nhau ứng với các vị Thánh trong điện thần Tứ phủ theo thứ tự từ cao xuống thấp. Mỗi bản văn ứng với một vị thánh gọi là giá đồng. Do chuyển tải nhiều bản văn khác nhau nên đây là hình thức diễn xướng hàm chứa số lượng làn điệu lớn nhất, có thời lượng dài nhất. Trong nghệ thuật hát chầu văn, không thể không nói đến hệ thống làn điệu phong phú, tinh tế, biểu cảm, nhiều sắc thái tâm hồn. Hát văn có 13 điệu hoặc 13 lối hát, đó là: Bỉ, Miễu, Thổng, Phú Bình, Phú Chênh, Phú Nói, Phú Rầu, Đưa Thơ, Vãn, Dọc, Cờn, Hãm, Dồn. Tùy theo từng ngữ cảnh mà sử dụng lối hát nào cho phù hợp. Chẳng hạn lối hát Bỉ mang sắc thái trịnh trọng, để hát trước khi vào một bản văn thờ hoặc văn thi. Phú Chênh là lối hát buồn, thường hát trong những cảnh chia ly. Cờn dùng để ca ngợi sắc đẹp các nữ thần... Ngoài ra, hát chầu văn còn mượn các làn điệu cổ truyền khác như ca trù, quan họ, hò Huế. Giai điệu tiếng đàn, giọng hát chầu văn có một sức quyến rũ đặc biệt. Dập dìu trên nền phách, nhiều làn điệu mang đậm tính trữ tình như dáng vẻ của những gì ngọt ngào, thân thương của nữ tính, của Mẹ - Thánh Mẫu trong hệ thống thần điện Tứ phủ.
Hát Chầu văn trong Lễ hội Phủ Dầy, xã Kim Thái, huyện Vụ Bản
Quần thể di tích lịch sử văn hóa Phủ Dầy gồm 20 đền, phủ, chùa, lăng... nằm trải đều trong một không gian đẹp với cảnh quan thiên nhiên sơn thủy hữu tình xen giữa ruộng đồng màu mỡ thuộc xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định. Tương truyền đây là nơi Thánh Mẫu Liễu Hạnh giáng sinh. Sau nhiều lần trùng tu, tôn tạo, mở rộng, nâng cấp đến nay quần thể di tích lịch sử văn hóa Phủ Dầy đã trở thành một quần thể điện đài hoàn chỉnh, tương xứng vị thế của một Trung tâm thờ Mẫu. Hằng năm, khách thập phương về lễ hội Phủ Dầy rất đông để thực hiện đời sống tâm linh theo tục thờ Mẫu, được thưởng thức các làn điệu chầu văn và các giá hầu đồng. Đến với lễ hội Phủ Dầy vào mỗi dịp tháng Ba [âm lịch], trong khung cảnh linh thiêng tại các đền, phủ, du khách được thưởng thức các làn điệu hát chầu văn khi bổng khi trầm, lúc rộn ràng thúc giục, lúc thong thả, thảnh thơi. Từ nhiều năm nay, các làn điệu chầu văn đã được các thế hệ người dân ở vùng đất Phủ Dầy gìn giữ, phát triển. Hằng năm, vào ngày mùng 4/3 âm lịch, hội thi hát chầu văn trong lễ hội Phủ Dầy lại được tổ chức tại phương du phủ Tiên Hương và phủ Vân Cát. Đây chính là “không gian” để vẻ đẹp của hát văn có dịp được phô bày, lan tỏa cho du khách thập phương và để hát văn đến được gần hơn với cộng đồng. Thành phần dự thi bao gồm các cung văn trên địa bàn Phủ Dầy hoặc những khách thập phương có khả năng hát chầu văn, hát xẩm và ca trù. Thí sinh có thể tự đăng ký hoặc do thủ nhang đền phủ nơi họ hành nghề tiến cử. Theo quy định của ban tổ chức, các thủ nhang đền, phủ phải có trách nhiệm cử người ra dự thi [ít nhất là 2 người, riêng phủ Tiên Hương và phủ Vân Cát phải có ít nhất 5 thí sinh dự thi]. Ban giám khảo sẽ bao gồm những người có trình độ, kinh nghiệm hát chầu văn.
Để cuộc thi diễn ra công bằng, hiệu quả, ban tổ chức đã xây dựng các quy chế, quy định thi cho các thí sinh, như các thí sinh thi phải có một bài hát chầu văn lời mới [chủ đề ca ngợi Đảng, Bác Hồ, quê hương, sự nghiệp đổi mới, gương người tốt việc tốt, về anh bộ đội cụ Hồ, về người phụ nữ Việt Nam anh hùng] hoặc một bài lời cổ phục vụ một giá chầu và một bài hát xẩm hoặc ca trù. Bên cạnh đó, các thí sinh phải có dàn nhạc dân tộc phong phú, được sử dụng thuần thục, góp phần quan trọng nâng cao chất lượng tiết mục dự thi; có trang phục, hóa trang đẹp, phù hợp với thể loại bài hát dự thi, có khả năng diễn xuất, biết giao lưu với ban nhạc và khán giả và quy định thời gian dự thi của thí sinh. Các cung văn tham gia thi hát tại lễ hội Phủ Dầy thường biểu diễn các tiết mục hát chầu văn như: Văn chầu Đệ Nhị, chầu Đệ Tam, chầu Lục, chầu Bé, Văn giá Cô bé Đông Cuông, giá Chúa Thác bờ… đã được các thí sinh thể hiện qua giọng hát mượt mà, cùng với tiếng đàn, tiếng phách khi trầm, khi bổng lôi cuốn, thu hút đông khách thập phương thưởng thức. Vào những ngày thi, hàng trăm thí sinh nam, nữ áo dài khăn xếp đến từ các xã trong huyện Vụ Bản và các huyện lân cận đến dự thi. Kết thúc cuộc thi, các thí sinh dự thi đều có quà lưu niệm, có giấy chứng nhận dự thi và có phần thưởng riêng cho những thí sinh đoạt giải.
Ở xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định - quê hương của nghệ thuật hát chầu văn, hiện tại mỗi dịp lễ hội Phủ Dầy có tới trên 30 cung văn tham gia hát tại phủ Tiên Hương và khoảng 20 cung văn tham gia hát tại phủ Vân Cát. Đặc biệt, trước đây ở xã Kim Thái còn có cả một phả hệ cung văn gồm các cung văn Trần Văn Quý, Trần Văn Hỳ, Trần Văn Khắc, Trần Văn Sinh, Trần Văn Tiến, Trần Thị Thái, Trần Văn Phú, Trần Văn Huy, Trần Văn Lễ, Trần Văn Miễn, Trần Văn Nhạc, Trần Văn Thêm, Trần Văn Đắc, Trần Thị Mạch... Anh Trần Viết Trường được mọi người trong giới hát chầu văn biết đến là một trong số các cung văn nặng lòng với các điệu hát chầu văn truyền thống của ông cha, với thâm niên hơn 20 năm gắn bó với “nghiệp” hát chầu văn tại lễ hội Phủ Dầy. Hiện nay trong các cuộc thi hát chầu văn tại lễ hội Phủ Dầy, có tới 60% thí sinh là những người trẻ tuổi. Như vậy, hát văn có nguồn kế cận khá dồi dào. Ngoài ra, anh Trần Viết Trường còn tham gia dạy các lớp hát chầu văn ngay tại phủ Tiên Hương và đến nay anh đã đào tạo được hơn 20 nghệ nhân hát chầu văn trẻ. Cũng tại Phủ Dầy, nhiều người được nghe kể về cố nghệ nhân Trần Quang Tiêm, người được giới hát chầu văn kính trọng không chỉ bởi tay đàn, giọng hát, mà còn bởi sự nặng lòng với bộ môn nghệ thuật truyền thống của quê hương. Vài năm trước, mặc dù đã ở tuổi “bát thập” nhưng trong các hội thi hát chầu văn ở lễ hội Phủ Dầy, cụ đều tham gia ban giám khảo. “Nối nghiệp” cha, hiện tại hai người con gái cụ là Trần Thị Việt và Trần Thị Dân đều là những nghệ nhân hát văn có tiếng trong vùng, thường xuyên tham gia hát văn tại đền Mẫu Thượng. Tại lễ hội Phủ Dầy, nhiều nghệ nhân đã tới tuổi thất thập, bát thập vẫn tham gia hát văn.
Trải qua nhiều biến cố thăng trầm, đến nay, nghệ thuật hát chầu văn vẫn giữ được hồn Việt thuần nhất, mộc mạc, song cũng rất đa dạng, phong phú. Chính vì vậy, việc duy trì tổ chức thi hát chầu văn trong lễ hội Phủ Dầy là một dịp để gìn giữ và phát triển nghệ thuật hát chầu văn, bảo lưu được những làn điệu cổ, những phong cách diễn xướng truyền thống, nhằm làm cho giá trị văn hóa của loại hình nghệ thuật chầu văn này được kế thừa và phát triển trong đời sống cộng đồng.Văn Thanh
Page 2
- Về việc đảm bảo trật tự, an toàn giao thông trong dịp nghỉ Lễ 30/4 và 01/5 năm 2022.
- v/v thông báo thời gian làm việc mùa Hè năm 2022
- QĐ công bố Danh mục thủ tục hành chính sửa đổi, bổ sung lĩnh vực Du lịch thuộc thẩm quyền giải quyết của Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch
- Quyết định về việc ban hành Quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Nam Định
- Công điện về tiếp tục triển khai quyết liệt các biện pháp phòng, chống dịch COVID-19
- Về việc tiếp tục thực hiện các nhiệm vụ sau Tết 2022 và công tác phòng, chống dịch Covid-19
- Quyết định ban hành Bộ tiêu chí ứng xử trong gia đình
- V/v tăng cường các biện pháp đảm bảo đón Tết Nguyên đán Nhâm Dần 2022 vui tươi, lành mạnh, an toàn, tiết kiệm
- Quyết định về việc công bố Danh mục thủ tục hành chính chuẩn hóa thuộc thẩm quyền giải quyết của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Sở Giao thông vận tải, UBND cấp huyện, UBND cấp xã
- Quyết định về việc ban hành Quy chế chi tiêu nội bộ Văn phòng Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Nam Định năm 2022
- Quyết định công bố thủ tục hành chính được sửa đổi, bổ sung trong lĩnh vực du lịch thuộc phạm vi chức năng quản lý của Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch
- Hướng dẫn tuyên truyền quý I/2022
- Quyết định về việc giao biên chế công chức quản lý hành chính nhà nước đối với từng cơ quan của Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân cấp tỉnh, cấp huyện năm 2022
- về việc tăng cường công tác phòng, chống dịch COVID-19, kiểm soát biến chủng mới Omicron của Vi rút SARS-CoV-2.
- Ban hành Quy tắc ứng xử của người hoạt động trong lĩnh vực nghệ thuật
- V/v bảo đảm an ninh, trật tự trong dịp Tết Dương lịch, Tết Nguyên đán Nhâm Dần năm 2022.
- Quyết định công nhận sáng kiến cải cách hành chính có phạm vi ảnh hưởng, hiệu quả áp dụng trên địa bàn tỉnh Nam Định năm 2021
- Hướng dẫn Tổng kết công tác thi đua, khen thưởng năm 2021
- QĐ v/v thông qua phương án đơn giản hóa thủ tục hành chính thuộc thẩm quyền giải quyết của tỉnh Nam Định
- Về việc xây dựng kế hoạch đào tạo năm 2022.