Bộ phần quan trọng nhất của ngôi nhà truyền thống của người bahnar và Jrai là gì

Người Gia Rai hay Jarai [Jrai] là một dân tộc cư trú ở vùng Tây Nguyên của Việt Nam, đa số là tại Gia Lai và một ít ở Campuchia. Người Jrai còn có các tên gọi khác là người Jơrai [hay Ană Pô Grei, Anak Drai hay Jarai-từ gốc: Con cái của Garai, Người Gia Rai, Gia Lai theo phiên âm tiếng Việt], có các nhóm phương ngữ Jrai Chor, Jrai Mơthur, Jrai Hơdrung [Hơbâo], Jrai Tơbuan, Jrai Arap. Người Jrai nói tiếng Jrai, một ngôn ngữ thuộc phân nhóm ngôn ngữ Chăm của ngữ tộc Malay-Polynesia trong ngữ hệ Nam Đảo. Người Jrai thuộc nhóm chủng tộc Austronesia. Tại Việt Nam họ là một dân tộc trong số 54 dân tộc tại Việt Nam[2][3]. Dân số Người Jrai là 513.930 năm 2019[1], 411.275 người năm 2009[4], và 317.557 người năm 1999[5]. Tại Campuchia họ sống ở tỉnh Ratanakiri với dân số cỡ 20.800 theo "2008 Cambodian census", và được xếp vào nhóm Khmer Loeu[6].

Người Jrai là một nhánh lớn của tộc người Rang Đê cổ [Rang Đê gồm hai dân tộc Eđê và Jrai ngày nay] được ghi chép khá nhiều trong các bia ký Chăm Pa, sự tấn công của đế quốc Mông Cổ, sau này là Nam Tiến của người Việt đã đẩy bộ phận người Chăm Pa lên vùng bình nguyên Cheo Reo hòa hợp với người Êđê cổ tạo ra nhóm tộc người tự gọi là Ană Jrai Hơbai tức con cái của Jrai.Trong văn hóa và tính cách của người Jrai có nhiều yếu tố Chăm Pa trung đại so với người Êđê chịu ảnh hưởng đứt gãy của yếu tố Lâm Ấp Chăm Pa cổ đại. Người Jrai còn giữ được yếu tố ngôn ngữ Rang Đê cổ đó là ngôn ngữ đa âm hơn so với người Ê Đê láng giềng.

Người Jrai sinh sống và cư trú chủ yếu tập trung ở tỉnh Gia Lai [90%], một bộ phận ở tỉnh Kon Tum [5%] và phía bắc tỉnh Đăk Lăk [4%]. Khoảng vài ngàn người Jrai sinh sống tại khu vực Ratanakiri, Campuchia nhưng chưa có số liệu chính thức từ Viện thống kê quốc gia Campuchia.

Theo Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2019, người Jrai ở Việt Nam có dân số 513.930 người, cư trú tại 47 trên tổng số 63 tỉnh, thành phố. Người Gia rai cư trú tập trung tại các tỉnh: Gia Lai [459.738 người, chiếm 29,2% dân số toàn tỉnh và 90,5% tổng số người Jrai tại Việt Nam], ngoài ra còn có ở Kon Tum [25.883 người], Đắk Lắk [20.495 người][4]. Đây là dân tộc bản địa có số dân đông nhất Tây Nguyên.

Vào năm 1471 Đại Việt sử ký toàn thư có ghi chép về sự kiện người Chămpa đầu hàng quân Đại Việt của Vua Lê Thánh Tông như sau: Một lúc sau, đứng xa trông thấy toán quân đi trước đã trèo lên được chỗ tường thấp trên mặt thành, bèn bắn luôn ba tiếng pháo để tiếp ứng, lại hạ lệnh cho vệ quân thần võ phá cửa đông thành tiến vào. Thành Chà Bàn bị phá vỡ. Quân Đại Việt bắt được hơn ba vạn tù binh và chém được hơn bốn vạn thủ cấp. Ngô Nhạn dẫn tướng đầu hàng là bác ruột Trà Toàn tên là Bô Sản Ha Ma. Lê Thánh Tông sai trưng bày những thứ người Chiêm dùng làm lễ vật đem đến xin hàng mà ở Đại Việt không có, sai viên quan đô úy Đỗ Hoàn chỉ tên từng thứ một. Có cái hộp bạc, hình như thanh kiếm, vua hỏi vật gì. Hoàn trả lời rằng đó là đồ của nước Chiêm từ xưa, người làm quốc vương phải có vật đó để truyền cho con cháu. Quân Thuận Hóa bắt sống Trà Toàn dẫn đến trước vua Lê Thánh Tông, nhà vua cho Trà Toàn được sống. Hôm ấy là ngày mồng 1 tháng 3 âm Lịch [1471].

Cuộc Nam Tiến của người Việt xuống đất Champa tạo ra các làn sóng người Champa vùng ven biển Trung, Nam Trung Bộ liên tục chuyển cư lên vùng bình nguyên Cheo Reo hỗn dung với cộng đồng Rang đê có trước, từ đó hình thành ra nhóm tộc người mới Anak Jarai.Nhóm Rang Đê vùng thung lũng sông Ba tự gọi mình là Ană Jrai. Ană Jrai chính là cụm danh xưng Pô Krung Jrai [Pô Krung Jrai là cách gọi tôn xưng thái tử Champa là Harijit [R'cam Mal, Chế Mân] lãnh đạo người Rang Đê đánh đuổi Mông Cổ. Kurung hay Krung trong ngôn ngữ Rang Đê và Malay cổ có nghĩa là thủ lĩnh. Dần dần, Pô Krung Jrai hay Pô KLong Jrai phiên âm thành Jarai. Jrai tách khỏi khối bộ tộc Rang Đê để tự nhận mình là Ană Jrai với ý nghĩa là những đứa con của Vua Chế Mân [Pô Krung Jrai, Pô Klong Jrai hay Ană].

Tiểu quốc Jrai [tên gọi khác: Ala Car Pơtao Đêgar / Dhung Vijaya / Nam Vijaya / Nam Bàn / Nam Phan / Nam Phiên / Chămpa Thượng] là một tiểu quốc cổ của các bộ tộc Nam Đảo ở Tây Nguyên, Việt Nam với bộ tộc nòng cốt là người Jrai và người Êđê hình thành từ khoảng cuối thế kỷ 15 và chấm dứt sự tồn tại sau khi phân rã ra thành các bộ tộc độc lập vào khoảng cuối thế kỷ 19. Tiểu quốc này được cai trị dưới quyền các vị tiểu vương mà người Việt gọi là Thủy Xá-Hỏa Xá tức là Pơtao Apui-Pơtao Ia.

Theo tương truyền các vị Vua là hiện thân của Thần Gươm Y Thih [nhân vật trong các truyền thuyết của người người Êđê và Jrai. Một tài liệu khác ghi là 20 "đời vua" tiểu quốc Jrai, là người kế tục giữ gươm thần do chàng Y Thih để lại. Có ý kiến khác cho rằng gươm thần của các Pơtao thực ra là các bảo vật truyền ngôi của hoàng gia Chăm Pa sau khi Lê Thánh Tông tiêu diệt thành Vijaya [Đồ bàn, Bình Định]. Xét về hình thái tộc người Rhade [Êđê] lui về phía nam và cùng các nhóm Jrai thực ra la một dân tộc Rang Đê], hai nhóm tộc người này bị phân li do nguyên nhân lịch sử mà trong tiếng Jrai gọi là thời kỳ Pha ra. Nghĩa là cuộc chia ly anh em.

Người Jrai sống chủ yếu bằng nghề trồng trọt nương rẫy; lúa tẻ là cây lương thực chính. Công cụ canh tác của người Jrai giản đơn, chủ yếu là con dao chặt cây, phát rừng, cái cuốc xới đất và cây gậy chọc lỗ khi tra hạt giống. Chăn nuôi trâu, bò, lợn, chó, gà phát triển. Xưa kia, người Jrai có đàn ngựa khá đông. Người Jrai còn thuần dưỡng và nuôi cả voi. Đàn ông thạo đan lát các loại gùi, giỏ, đàn bà giỏi dệt khố váy, mền đắp, vải may áo cho gia đình. Săn bắn, hái lượm, đánh cá là những hoạt động kinh tế phụ khác có ý nghĩa đáng kể đối với đời sống của họ xưa và nay.

Người Jrai sống thành từng làng [plei, plơi hay bôn]. Trong làng, ông chủ làng cùng các bô lão có uy tín lớn và giữ vai trò điều hành mọi sinh hoạt tập thể, ai nấy đều nghe và làm theo. Tuỳ từng nhóm Jrai, mỗi làng có nhà rông cao vút. Đây tộc người duy nhất thuộc hệ ngôn ngữ Nam Đảo có nhà rông, có thể do ảnh hưởng của cư dân Ba Na thuộc ngữ tộc Môn-Khmer[7]. Có nhóm Arap của người Jrai thực ra là người gốc Bahnar đã bị Jrai hóa[7]. Đây là tộc người duy nhất ở Tây Nguyên đã có một tổ chức xã hội tiền nhà nước với hai vua [Ptao]: vua Nước và vua Lửa[7], còn được gọi là Tiểu quốc Jrai.

Dân tộc Gia Rai theo truyền thống mẫu hệ, phụ nữ tự do lựa chọn người yêu và chủ động việc hôn nhân. Sau lễ cưới, chàng trai về ở nhà vợ, không được thừa kế tài sản. Trái lại, con gái lấy chồng lần lượt tách khỏi cha mẹ ra ở riêng, được phân chia một phần tài sản. Con cái đều theo họ mẹ. Ngoài xã hội, đàn ông đóng vai trò quan trọng hơn, nhưng trong nhà phụ nữ có ưu thế hơn. Ngày xưa, có tục những người cùng dòng họ [theo phía mẹ], khi chết chôn chung một hố, nay tục này đã giảm. Kèm theo đó là tục nối hôn, nếu người vợ chết đi mà có em gái hoặc chị gái chưa lấy chồng thì người này tiếp tục chung sống với chồng của người đã chết.

Nói đến dân tộc Jrai phải kể đến những trường ca, truyện cổ như "Đăm Di đi săn", "Xinh Nhã". Dân tộc Jrai cũng độc đáo trong nghệ thuật chơi chiêng, cồng, cạnh đó là đàn Trưng [Tơ-rưng], đàn Tưng nưng, đàn Klông put. Những nhạc cụ truyền thống này gắn liền với đời sống tinh thần của người Jrai. Người Jrai hầu như hát múa từ tuổi nhi đồng cho đến khi già yếu, không còn đủ sức nữa, mới chịu đứng ngoài những cuộc nhảy múa nhân dịp lễ hội tổ chức trong làng hay trong gia đình.

Có nơi ở nhà dài, có nơi làm nhà nhỏ, nhưng đều chung tập quán ở nhà sàn, đều theo truyền thống mở cửa chính nhìn về hướng Bắc.

Người Jrai ít nhiều gần với trang phục của người Ê đê, nhưng Có nét riêng trong phong cách tạo hình và trang trí. Mặc dù hoa văn trang trí cụ thể các nhóm khác nhau nhưng có thông số chung của tộc người.

Trang phục nam

Thường nhật, nam đội khăn, theo lối quấn nhiều vòng trên đầu rồi buông sang một bên tai, hoặc quấn gọn ghẽ như khăn xếp của người Kinh. Khăn màu chàm. Nhìn chung nam giới Jrai đóng khố. Khố này thường ngắn hơn khố ngày hội, là loại vải trắng có kẻ sọc.

Ngày lễ họ mang khố màu chàm [dài 410 cm × 29 cm], khố loại này được trang trí hoa văn màu trắng, đỏ thành các đường viền ở mép khố, đặc biệt hai đầu với các tua trên nền chàm. Có nhóm ở trần, có nhóm mang áo [loại cộc tay và loại dài tay màu chàm, khoét cổ chui đầu]. Loại ngắn tay thường có đường viền chỉ màu trắng bên sườn. Loại dài tay giống phong cách áo dài nam Êđê hay Mnông.

Cũng giống như mọi dân tộc nào biết dệt vải, may trang phục, người Jrai chế tác sợi từ quả cây bông và giữ nguyên màu sợi là màu trắng. Việc tạo ra các sắc màu cho sợi là cả một quá trình kinh nghiệm của người Jrai. Đặc biệt họ có truyền thống chế "thuốc nhuộm" từ các thảo mộc có trong thiên nhiên mà trong quá trình sinh sống họ đã thuộc tính nết và công dụng của từng loài. Để tạo ra màu đen hay màu xanh thẫm, họ dùng cây chàm. Các bước thao tác được tiến hành như sau: đầu tiên người Jrai đi bắt một loại ốc suối có tên là Brang, đem giã nhỏ, đổ nước vào lọc, lấy thứ nước đó đổ vào ché ngâm khoảng một tháng. Tiếp theo, dùng đọt chuối, vỏ chuối và rễ cây akha krông, akha chót bỏ chung vào cối giã cho thật kỹ, trộn tất cả với Có nét riêng trong phong cách tạo hình và trang trí. Mặc dù hoa văn trang trí cụ thể các nhóm khác nhau nhưng có thông số chung của tộc người.

Sợi trắng tự nhiên, rồi bỏ vào ché ngâm. Khi sợi đã ngả màu đen thì đem phơi khô. Nước nhuộm còn lại được cất giữ trong ghè và khi cần lại có thể sử dụng với các bước như vừa mô tả. Màu đỏ trong trang phục của người Gia Rai chiếm một tỉ lệ khá đậm đặc. Trong cuốn "Hoa văn các dân tộc Jrai, Bahnar", Từ Chi, một nhà nghiên cứu dân tộc học ở Việt Nam có giới thiệu:

Trang phục nữ

Phụ nữ để tóc dài búi sau gáy hoặc quấn gọn trên đỉnh đầu. Áo là loại áo ngắn, chui đầu, phổ biến là kiểu chui đầu cổ "hình thuyền", riêng nhóm Jrai Mơthur lại có kiểu cổ thấp hình chữ V và các loại cổ phổ biến. Trên nền chàm áo được trang trí các sọc hoa văn theo bố cục ngang thân áo ở cổ, vai, ống tay, giữa ngực, gấu áo và hai cổ tay áo. Đó là các sọc màu đỏ xen trắng và vàng trên nền chàm hoặc màu xanh nhạt diệp và màu chàm. Váy là loại váy hở quấn vào thân [kích thước trên dưới 140 cm x 100 cm]. Phong cách trang trí trên váy cũng thiên về lối bố cục ngang với các đường sọc màu [như áo là chính]. Có nhóm ở Plei Ku với nguyên tắc trên nhưng được mở rộng thành các mảng hoa văn ở giữa thân váy, nửa thân dưới áo và hai ống tay. Trang sức có vòng cổ, vòng tay.

1. ^ a b Kết quả toàn bộ Tổng điều tra dân số 2019. p. 44. Trung tâm Tư liệu và Dịch vụ Thống kê, Tổng cục Thống kê, 19/12/2019. Truy cập 1/09/2020.
2. ^ Các dân tộc Việt Nam. Cổng Thông tin điện tử Chính phủ Việt Nam, 2016. Truy cập 01/04/2019.
3. ^ Người Gia Rai Cổng Thông tin điện tử Chính phủ Việt Nam, 2016. Truy cập 01/04/2017.
4. ^ a b Ban chỉ đạo Tổng điều tra dân số và nhà ở trung ương. Tổng điều tra dân số và nhà ở Việt Nam năm 2009: Kết quả toàn bộ. Hà Nội, 6-2010. Biểu 5, tr.134-225. Truy cập ngày 10 tháng 2 năm 2011
5. ^ Số liệu điều tra dân số năm 1999
6. ^ 2008 Cambodian census. Truy cập 02/10/2015.
7. ^ a b c Đặng Nghiêm Vạn [2003]. “Cộng đồng quốc gia dân tộc Việt Nam”. Nhà xuất bản Đại học quốc gia thành phố Hồ Chí Minh. Thành phố Hồ Chí Minh: 316–317.
8. ^ Về làng Nú, Người lái đò trên sông Pô Cô Lưu trữ 2018-05-16 tại Wayback Machine. nghiatinhdongdoi, 27/09/2013. Truy cập 11/05/2018.

• Pötao, một lý thuyết về quyền lực ở người Jörai Đông Dương [Pötao, une théorie du pouvoir chez les Indochinois Jörai] của J. Dournes
• Rừng, Đàn bà, Điên loạn [Forêt, Femme, Folie] của J. Dournes
• Coordonnées: Structures Jörai familiales et sociales [Tọa độ: Cấu trúc gia đình và xã hội Giarai] của J. Dournes