Cập nhật lúc 09h38, ngày 02/01/2012
TRUYỆN KIỀU: THÊM MỘT CHỨNG CỨ ĐỂ ĐỌC
HỒ CẦM MỘT TRƯƠNG
CHỨ KHÔNG PHẢI HỒ CẦM NGẢI TRƯƠNG
ThS. NGUYỄN TUẤN CƯỜNG
Đại học KHXH và Nhân văn Hà Nội
1. Trong hai năm 1990-1991, trên văn đàn xuất hiện một cuộc tranh luận về vấn đề đọc và hiểu chữ MỘT TRƯƠNG câu Kiều số 32 vốn vẫn đọc là Nghề riêng ăn đứt hồ cầm một trương. Phan Khắc Khoan bằng ba bài báo đăng trên Văn nghệ [phụ san tháng 10/1990], Kiến thức ngày nay [1/12/1990], Văn nghệ [phụ san tháng 1/1991] đã biện luận cho cách đọc Ngải Trương và cách hiểu Ngải Trương [艾張hoặc Ngải Như Trương 艾如張] là một nhạc công lỗi lạc, danh cầm vào bậc nhất Trung Quốc xưa, rất giỏi đàn Hồ.
Ý kiến trên bị phản bác gay gắt với các bài viết của bà Hoàng Giang Mĩ Hạnh [Văn nghệ, 15/1/1991], Nguyễn Quảng Tuân [Kiến thức ngày nay, số 52 năm 1991], hai tác giả này lần lượt căn cứ vào việc chứng minh rằng nhân vật Ngải Trương không tồn tại trong thư tịch cũng như lịch sử Trung Hoa, và khảo sát tự dạng chữ Nôm [艾ngải một/殳/沒/没] để phủ nhận cách đọc và cách hiểu của Phan Khắc Khoan. Như một ý kiến tổng thuật cuộc tranh luận kèm phân tích và phê phán, bài viết của Đào Thái Tôn [Văn nghệ,4/5/1991] đã bác bỏ một cách thuyết phục và toàn diện quan điểm của Phan Khắc Khoan trong ba bài báo trên, đồng thời chỉ ra thêm nhiều lỗi nữa như: dẫn liệu [] lơ mơ về xuất xứ, hiểu nhầm tên nhạc phẩm thành tên người của Phan Khắc Khoan.
Sau các ý kiến phản biện xác đáng này, gần 20 năm qua đã không còn ai xới lên cho cách đọc Ngải Trương nữa. Tôi cũng vậy!
2. Gần đây, tôi lại tìm được thêm một bằng chứng ủng hộ cách đọc truyền thống hồ cầm một trương, trộm nghĩ cũng là một sự bổ sung cho các luận điểm vốn đã đủ sức thuyết phục trên. Căn cứ của tôi là phân tích cấu trúc ngữ pháp của cách nói hồ cầm một trương, và tìm sự tương đồng của cách nói này trong ngữ liệu tiếng Hán cổ đại và hiện đại, từ đó cho rằng: khi viết hồ cầm một trương, Nguyễn Du đã chịu ảnh hưởng của cách dùng cấu trúc lượng từ trong tiếng Hán.
3. Hồ cầm một trương, theo tôi hiểu, có thể hoán vị thành một trương hồ cầm. Đây chính là cấu trúc số từ + lượng từ + danh từ [một + trương + hồ cầm] mà cái danh từ trong đó là hồ cầm 胡琴, còn lượng từ là trương 張. Cấu trúc trong tiếng Hán cổ đại và hiện đại này có biến thể là danh từ+ số từ + lượng từ [hồ cầm + một + trương]. Ví dụ về cấu trúc này trong tiếng Hán cổ đại: lưỡng cá hoàng li 兩個黃鸝, nhất hàng bạch lộ一行白鷺[trong bài Tuyệt cú 絕句 của Đỗ Phủ 杜甫]; cấu trúc này đặc biệt phổ biến trong tiếng Hán hiện đại [vì quá nhiều nên miễn nêu ví dụ]. Dễ thấy rằng cấu trúc Hán văn này cũng có đầy rẫy ví dụ tương đồng trong tiếng Việt: một cơn mưa gió, một giọt mưa rào, một cành mẫu đơn, một thiên luật Đường, một bài cổ thi, hai ả tố nga, bốn năm người làng chơi [ngữ liệu trong Truyện Kiều]; một con gà, dăm quả trứng, ba cây đàn ghi ta [tiếng Việt hiện đại]. Phán đoán trên càng được củng cố khi ta biết rằng trương 張là một lượng từ thông dụng trong tiếng Hán hiện đại dùng để trỏ những thứ có mặt phẳng, hoặc có thể trải ra, căng ra được: nhất trương sàng 一張床[/yi zhang chuang/, một cái giường], tam trương chỉ 三張紙[/san zhang zhi/, ba tờ giấy], lưỡng trang trác tử 兩張桌子[/liang zhang zhuozi/, hai cái bàn], nhất trương cung 一張弓[/yi zhang gong/, một cái cung] Chức năng lượng từ của trương được khẳng định trong Hán ngữ đại từ điển 漢語大詞典 [bộ 13 quyển do La Trúc Phong 羅竹風 chủ biên, Hán ngữ đại từ điển xuất bản xã, 1994, quyển 4, tr. 122, cột 1, xem ảnh bên], bộ từ điển này trình bày tất cả 16 nghĩa của trương 張, trong đó nghĩa thứ 11 là nghĩa lượng từ. Trong phần giải nghĩa thứ 11 này cũng trích bài thơ Thất ngôn 七言của Lã Nham 吕岩đời Đường có câu: Nhất hồ thôn tửu nhất trương cầm 一壺村酒一張琴[Một bầu rượu quê, một trương cầm]. Trong tiếng Hán hiện đại, vì trương 張/zhang/ là lượng từ thông dụng để trỏ các loại đàn, nên rất phổ biến cách nói 一張琴 [nhất trương cầm /yi zhang qin/].Đã có nhất trương cầm, theo lẽ thường, nếu đặc chỉ hóa cái danh từ chung cầm ấy bằng cách nói rõ là loại đàn nào thì sẽ có nhất trương hồ cầm 一張胡琴. Theo hướng suy nghĩ đó, tôi đã tìm được ba ngữ liệu cổ sau:
a. Rà soát trong nguyên bản Quán Hoa Đường bình luận Kim Vân Kiều truyện貫華堂評論金雲翹傳[Bản cổ đời Thanh, hiện lưu tại Song Hồng Đường văn khố 雙紅堂文庫, Đại học Tokyo, Nhật Bản] của Thanh Tâm Tài Nhân 青心才人 thì thấy, tác giả cũng dùng hồ cầm nhất trương trong đoạn tả Thúy Kiều trao duyên cho Thúy Vân: hồ cầm một trương, oán khúc một bài 胡琴一張, 怨曲一套 [hồ cầm nhất trương, oán khúc nhất sáo] [hồi 4, quyển 1, tờ 23b, xem ảnh bên].
b. Bản Kim Vân Kiều truyện 金雲翹傳 do Lí Trí Trung 李致忠hiệu điểm [Xuân Phong văn nghệ xuất bản xã, 1983] còn chép một ngữ liệu khác ở cuối hồi 14 [tr. 132]: Tiểu thư dặn gọi lấy hồ cầm một trương đưa cho Thúy Kiều小姐分咐叫取胡琴一張, 付與翠翹[Tiểu thư phân phụ khiếu thủ hồ cầm nhất trương, phó dữ Thúy Kiều]. Bản hiệu điểm này dựa trên bản nền [để bản] là bản khắc đầu đời Thanh, hiện lưu tại Đại Liên đồ thư quán, có tham khảo bản lưu tại Bắc Kinh đồ thư quán và bản lưu tại Thiển Thảo thư ốc ở Nhật Bản [xem phần Hiệu điểm thuyết minh của Lí Trí Trung, sđd, tr.231-236]. Bản hiệu điểm này có nhiều khác biệt với bản lưu tại Song Hồng Đường văn khố [Đại học Tokyo] văn bản mà Lí Trí Trung không nhắc đến trong khi hiệu điểm. Ngữ liệu ở cuối hồi 14 trong bản lưu tại Song Hồng Đường văn khố chép khác: Tiểu thư gọi đem hồ cầm lại, đưa cho Thúy Kiều 小姐叫取胡琴來, 付與翠翹[Tiểu thư khiếu thủ hồ cầm lai, phó dữ Thúy Kiều] [sđd, quyển 3, tr.14b], không có chữ hồ cầm nhất trương.
c. Ngoài ngữ liệu trong chính nguyên thư Hán văn của Truyện Kiều, tôi cũng tìm được thêm một ngữ liệu cổ có dùng nhất trương hồ cầm, đó là tác phẩm Nhị khắc Tỉnh thế hằng ngôn二刻醒世恒言do Tâm Viễn Chủ Nhân 心遠主人đời Thanh soạn, gồm 24 hồi [xem bản do Trương Vinh Khởi 張榮起 hiệu đính, Bắc Kinh đại học xuất bản xã, 1990]. Trong hồi thứ 21 có đoạn:
[Trần] Tử Ngang phẫn nộ rời nhà, đi đến chợ Trường An, có một người xách một trương hồ cầm, là di bảo thời Tần, giá đáng muôn vàng 子昂憤怒離家, 來到長安市上, 有一人攜了一張胡琴, 乃秦時遺寶, 價值萬金 [Tử Ngang phẫn nộ li gia, lai đáo Trường An thị thượng, hữu nhất nhân huề liễu nhất trương hồ cầm, nãi Tần thì di bảo, giá trực vạn kim].
Lại tìm thêm trong văn chương Trung Quốc hiện đại thì thấy tác gia nổi tiếng Thẩm Tùng Văn 沈從文[1902-1988] trong truyện ngắn Trượng phu 丈夫của mình cũng dùng nguyên cách nói nhất trương hồ cầm:
Lại nhìn đến một trương hồ cầm đó, biết rõ là mua để dành tặng riêng anh ta [] 并且看到那一張胡琴, 明知道這是特别買來給他的[][xem: Thẩm Tùng Văn tiểu thuyết tuyển tập沈從文小說選集, Nhân dân văn học xuất bản xã, 1957, tr. 90].
4. Chứng cứ bổ sung trên đây hoàn toàn ủng hộ cách đọc câu Kiều số 32 là hồ cầm một trương như trong truyền thống. Chứng cứ ấy chứng tỏ Nguyễn Du đã chịu ảnh hưởng của cách dùng lượng từ trương 張 trong Hán ngữ cổ đại [thay cho cây/chiếc trong tiếng Việt] để diễn đạt cái mà tiếng Việt vẫn quen gọi là một cây / chiếc hồ cầm, một cây/chiếc đàn hồ, tức là tiếng Việt sử dụng lượng từ cây/chiếc dành cho đàn nói chung và đàn hồ [hồ cầm] nói riêng. Chính sự khác biệt về cách dùng lượng từ cho đàn giữa tiếng Việt với tiếng Hán như vậy đã góp phần gây ra khúc mắc cho độc giả ngày nay khi đọc và hiểu câu Kiều số 32: Nghề riêng ăn đứt hồ cầm một trương, để đến nỗi ông Phan Khắc Khoan phải cố gắng đi chứng minh cho một cách đọc và cách hiểu khác.
Khi đã khẳng định như vậy, thì mọi nỗ lực nhằm chứng minh cho cách đọc Ngải Trương đều tốn công, vô ích.
TÀI LIỆU TRÍCH DẪN
1.Bà Hoàng Giang Mĩ Hạnh: Nhân vật Ngải Trương không có trong thư tịch Trung Hoa, in trong Văn nghệ, ngày5/1/1991.
2.Đào Thái Tôn: "Qua ba bài báo về hai chữ 'Ngải Trương', in trong: Văn nghệ, ngày4/5/1991, in lại trong: Đào Thái Tôn, Văn bản Truyện Kiều: Nghiên cứu và thảo luận, Nxb. Hội Nhà văn, 2001.
3.Nguyễn Du: Truyện Kiều [khảo - chú - bình], Trần Nho Thìn [chủ biên] và Nguyễn Tuấn Cường khảo dị, chú thích, bình luận, Nxb. Giáo dục, 2007.
4.Nguyễn Quảng Tuân: Một trương chứ không phải Ngải Trương, in trong: Tạp chí Kiến thức Ngày nay, số 52, ngày 15/1/1991.
5.Phan Khắc Khoan: Một trương hay Ngải Trương?, in trong: Tạp chí Kiến thức Ngày nay, số 49, ngày1/12/1990.
6.Phan Khắc Khoan: Một từ trong Truyện Kiều cần hiệu đính, in trong: Phụ san tuần báo Văn nghệ tháng 10/1990.
7.Phan Khắc Khoan: Trở lại nhân vật Ngải Trương, in trong: Phụ san tuần báo Văn nghệ tháng 1/1991.
8.《漢語大詞典》[全13卷], 羅竹風主编, 漢語大詞典出版社, 1994.
9.沈從文, 《沈從文小說選集》, 人民文學出版社, 1957.
10.[清] 青心才人編次,《貫華堂評論金雲翹傳》[清刊四卷本]. 東京大學東洋文化研究所雙紅堂文庫 [小說類, No.69].
11.[清] 青心才人編次, 李致忠校點,《金雲翹傳》, 春風文藝出版社, 1983.
12.[清] 心遠主人編次, 張榮起校订,《二刻醒世恒言》, 北京大學出版社, 1990.
[Tạp chí Hán Nôm, Số 2[99] 2010; Tr. 63-66]