- Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á [ASEAN] đã trở thành một tổ chức hợp tác khu vực thực sự, mang tính toàn diện và năng động, là nhân tố quan trọng bảo đảm hòa bình, an ninh, hợp tác và phát triển ở khu vực Đông Nam á và Châu á-Thái Bình Dương.
Giai đoạn phát triển mới của ASEAN
Sau hơn 40 năm hình thành và phát triển, hiện nay, ASEAN đã chuyển sang giai đoạn phát triển mới với mục tiêu bao trùm và hình thành Cộng đồng ASEAN vào năm 2015 và hoạt động dựa trên cơ sở pháp lý là Hiến chương ASEAN. Tiến trình xây dựng Cộng đồng ASEAN và triển khai Hiến chương sẽ có tác động nhiều mặt, cả mặt thuận và thách thức đối với tương lai phát triển của Hiệp hội cũng như sự tham gia của từng nước thành viên, trong đó thuận lợi là cơ bản.
Tháng 12/1997, nhân kỷ niệm 30 năm ngày thành lập ASEAN và sau khi Hiệp hội đã bao gồm cả 10 quốc gia Đông Nam Á, Lãnh đạo các nước ASEAN đã thông qua văn kiện quan trọng Tầm nhìn ASEAN 2020, với mục tiêu tổng quát là đưa Hiệp hội trở thành “một nhóm hài hoà các dân tộc Đông Nam Á, gắn bó trong một cộng đồng các xã hội đùm bọc lẫn nhau”. Để triển khai Tầm nhìn 2020, Hội nghị Cấp cao ASEAN 6 [Hà Nội, tháng 12/1998] đã thông qua Chương trình Hành động Hà Nội [HPA] cho giai đoạn 1999-2004, trong đó đề ra các biện pháp/hoạt động cụ thể để thúc đẩy hợp tác ASEAN trên các lĩnh vực chính trị-an ninh, kinh tế, văn hóa-xã hội và quan hệ đối ngoại. Do chịu tác động nặng nề của cuộc khủng hoảng tài chính khu vực năm 1997-1998, nên hợp tác ASEAN nói chung và việc thực hiện các dự án trong khuôn khổ HPA nói riêng giai đoạn này chủ yếu tập trung vào khôi phục và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế trong khu vực cũng như khắc phục những hậu quả về mặt xã hội của cuộc khủng hoảng đối với các nước thành viên.
Xây dựng Cộng đồng ASEAN với ba trụ cột
Tháng 10/2003, Lãnh đạo các nước ASEAN đã ký Tuyên bố Hòa hợp ASEAN II [hay còn gọi là Tuyên bố Ba-li II], nhất trí đề ra mục tiêu hình thành Cộng đồng ASEAN vào năm 2020 với ba trụ cột chính: Cộng đồng An ninh [ASC], Cộng đồng Kinh tế [AEC] và Cộng đồng Văn hóa-xã hội [ASCC]; đồng thời khẳng định ASEAN sẽ tiếp tục đẩy mạnh và mở rộng quan hệ với các đối tác bên ngoài, vì mục tiêu chung là hòa bình, ổn định và hợp tác cùng có lợi ở khu vực. Để triển khai và kế tục Chương trình Hành động Hà Nội [HPA], ASEAN đã đề ra Chương trình Hành động Viên Chăn [VAP] cho giai đoạn 2004-2010 và các Kế hoạch hành động [KHHĐ] để xây dựng ba trụ cột. Cộng đồng về chính trị-an ninh, kinh tế và văn hóa-xã hội, trong đó có hợp phần quan trọng là thực hiện Sáng kiến Liên kết ASEAN [IAI] nhằm giúp thu hẹp khoảng cách phát triển trong ASEAN với kế hoạch hành động và các dự án cụ thể.
Để kịp thích ứng với những chuyển biến nhanh chóng và phức tạp của tình hình quốc tế và khu vực cũng như trên cơ sở những thành tựu của ASEAN trong hơn 40 năm qua nhất là kết quả thực hiện Chương trình Hành động Viên Chăn [VAP], Lãnh đạo các nước ASEAN tháng 1/2007 đã quyết tâm đẩy nhanh tiến trình liên kết nội khối dựa trên cơ sở pháp lý và Hiến chương ASEAN, nhất trí mục tiêu hình thành Cộng đồng ASEAN vào năm 2015 [thay vì vào năm 2020 như thỏa thuận trước đây]. Theo đó, ASEAN đã khẩn trương xúc tiến xây dựng các Kế hoạch tổng thể [Blueprint] để xây dựng Cộng đồng Chính trị-an ninh [APSC], Cộng đồng Kinh tế [AEC] và Cộng đồng Văn hóa-xã hội [ASCC], trong đó đề ra mục tiêu và thời hạn hoàn thành đối với từng biện pháp/hoạt động cụ thể. Kế hoạch tổng thể về AEC đã được các Lãnh đạo ASEAN thông qua tháng 11/2007. Hội nghị Cấp cao ASEAN-14 [tháng 02/2009] đã thông qua Lộ trình xây dựng Cộng đồng ASEAN đến năm 2015 kèm theo 04 văn kiện gồm Kế hoạch tổng thể về APSC, AEC, ASCC và Kế hoạch Công tác về IAI giai đoạn 2 [2009-2015]. Lộ trình này là một chương trình hành động tổng thể cho giai đoạn tiếp theo để tiếp tục thực hiện mục tiêu xây dựng Cộng đồng ASEAN vào năm 2015; và được coi là văn kiện kế tục Chương trình Hành động Viên Chăn [VAP].
Nội dung chính của Cộng đồng ASEAN. Mục tiêu tổng quát của Cộng đồng ASEAN là xây dựng Hiệp hội thành một tổ chức hợp tác liên Chính phủ liên kết sâu rộng hơn và ràng buộc hơn trên cơ sở pháp lý là Hiến chương ASEAN; nhưng không phải là một tổ chức siêu quốc gia và không khép kín mà vẫn mở rộng hợp tác với bên ngoài. Cộng đồng ASEAN sẽ được hình thành dựa trên 3 trụ cột là Cộng đồng Chính trị-an ninh, Cộng đồng Kinh tế và Cộng đồng Văn hóa-xã hội. Quan hệ đối ngoại của ASEAN cũng như mục tiêu thu hẹp khoảng cách phát triển trong ASEAN [nhất là IAI] được lồng ghép vào nội dung của từng trụ cột Cộng đồng ASEAN.
Cộng đồng Chính trị-an ninh ASEAN [APSC]: Nhằm mục tiêu là tạo dựng một môi trường hòa bình và an ninh cho phát triển ở khu vực Đông Nam á thông qua việc nâng hợp tác chính trị-an ninh ASEAN lên tầm cao mới, với sự tham gia và đóng góp xây dựng của các đối tác bên ngoài, không nhằm tạo ra một khối phòng thủ chung.
Kế hoạch tổng thể về xây dựng APSC đã khẳng định lại các mục tiêu và nguyên tắc cơ bản của Hiệp hội và đề ra 6 lĩnh vực [thành tố] hợp tác có gồm: [i] Hợp tác chính trị; [ii] Xây dựng và chia sẻ chuẩn mực ứng xử; [iii] Ngăn ngừa xung đột; [iv] Giải quyết xung đột, [v] Kiến tạo hòa bình sau xung đột; và [vi] Cơ chế thực hiện.
Đến nay, hợp tác chính trị-an ninh ASEAN đã đạt được những tiến triển tích cực Hầu hết các biện pháp/hoạt động đã hoàn tất và đang được triển khai nằm trong 3 lĩnh vực đầu [Hợp tác chính trị; Hình thành và chia sẻ các chuẩn mực và Ngăn ngừa xung đột]. Tuy nhiên, đối với 2 lĩnh vực còn lại [Giải quyết xung đột và Kiến tạo hòa bình sau xung đột] hầu như chưa có hoạt động nào được triển khai chủ yếu do các nước còn dè dặt, vì đây là những lĩnh vực mới và có phần phức tạp, nhạy cảm.
Cộng đồng Kinh tế ASEAN [AEC]: Nhằm mục tiêu tạo ra một thị trường duy nhất và cơ sở sản xuất thống nhất, trong đó có sự lưu chuyển tự do của hàng hóa, dịch vụ, đầu tư, vốn và lao động có tay nghề; từ đó nâng cao tính cạnh tranh và thúc đẩy sự thịnh vượng chung cho cả khu vực; tạo sự hấp dẫn với đầu tư - kinh doanh từ bên ngoài.
Trên cơ sở kết quả thực hiện VAP [phần về AEC] nhất là việc đã cơ bản hoàn thành Khu vực Mậu dịch tự do ASEAN [AFTA], ASEAN đã nhất trí thông qua Kế hoạch tổng thể về AEC với những đặc điểm và nội dưng sau: Đến năm 2015, ASEAN sẽ trở thành: [i] một thị trường duy nhất và một cơ sở sản xuất thống nhất, trong đó có sự lưu chuyển tự do của hàng hóa, dịch vụ, đầu tư, vốn và lao động có tay nghề; [ii] Một khu vực kinh tế có sức cạnh tranh cao; [iii] Một khu vực phát triển kinh tế đồng đều, nhất là thực hiện có hiệu quả Sáng kiến liên kết ASEAN [IAI]; [iv] Một khu vực ASEAN hội nhập đầy đủ vào nền kinh tế toàn cầu. Đồng thời, ASEAN nhất trí đề ra Cơ chế thực hiện và Lộ trình chiến lược thực hiện Kế hoạch tổng thể. ASEAN cũng nhất trí xác định 12 lĩnh vực ưu tiên đẩy nhanh liên kết với lộ trình hoàn thành đến năm 2010, đó là: Hàng nông sản; Ô tô; Điện tử; Nghề cá; Các sản phẩm từ cao su; Dệt may; Các sản phẩm từ gỗ; Vận tải hàng không; Thương mại điện tử ASEAN; Chăm sóc sức khoẻ; Du lịch; và Logistics.
Cộng đồng Văn hóa-xã hội [ASCC]: Với mục tiêu là phục vụ và nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân ASEAN, sẽ tập trung xử lý các vấn đề liên quan đến bình đẳng và công bằng xã hội, bản sắc văn hóa, môi trường, tác động của toàn cầu hóa và cách mạng khoa học công nghệ. Kế hoạch tổng thể về xây dựng ASCC đã xác định 4 lĩnh vực hợp tác [thành tố] chính là: [i] Tạo dựng cộng đồng các xã hội đùm bọc; [ii] Giải quyết những tác động xã hội của hội nhập kinh tế; [iii] Phát triển môi trường bền vững; [iv] Nâng cao nhận thức và bản sắc ASEAN. Hàng loạt biện pháp/hoạt động cụ thể đã được đề ra trong từng lĩnh vực hợp tác này. Theo đó, hợp tác ASEAN đã và đang được đẩy mạnh trên nhiều lĩnh vực khác nhau như: văn hóa, giáo dục-đào tạo, khoa học - công nghệ, môi trường, y tế, phòng chống ma tuý, buôn bán phụ nữ và trẻ em, HIV/AIDS, bệnh dịch,...
Khó khăn lớn nhất trong việc thực hiện KHHĐ về ASCC là thiếu nguồn lực. Đây là vấn đề ASEAN đang phải tập trung xử lý trong thời gian tới. Quá trình xây dựng Kế hoạch tổng thể về ASCC cũng phải tính đến việc huy động nguồn lực.